Λαογραφικά της Β. Εύβοιας: Πάσχα στο χωριό

Το Πάσχα είναι η μεγαλύτερη γιορτή του Ελληνισμού. Για το Πάσχα - λέει ο Γ. Ρωμαίος - πρέπει να γραφτεί κάποτε μια διεξοδική μελέτη. Η Μ. Εβδομάδα και η Ανάσταση ήταν και είναι οι ομορφότερες μέρες του χρόνου τις ζούμε και τις ζει κάθε κομμάτι του απανταχού Ελληνισμού με ευλάβεια, χαρά, προσευχή και αγάπη. Το θείον πάθος οδηγεί στο θρίαμβο της Ανάστασης, στο θάνατο του θανάτου τη νίκη της ζωής σηματοδοτώντας το τέλος του χειμώνα και την αρχή της Ανοιξης. Πάσχα είναι το πρώτο ξύπνημα από το βαρύ, βαρύτατο χειμωνιάτικο ύπνο. Είναι κατά πολλούς ειδήμονες η πρώτη ανάσταση της ζωής ύστερα από μια μεγάλη νάρκη κι ένα βαθύ μαρασμό. Και γι' αυτό γιορτάζεται τόσο χαριτωμένα, τόσο πρωτότυπα. Είναι μεγάλη γιορτή όλων των μεσογειακών λαών. Το Ελληνικό όμως Πάσχα έχει ιδιαίτερο παραδοσιακό χρώμα και χαρακτηριστική αίσθηση. Τα Πασχαλινά έθιμα του Ελληνικού λαού έχουν την δική τους σφραγίδα, αξία και ποικιλία και έχουν όλα τις ρίζες τους σε παραδόσεις αιώνων ή ακόμη και χιλιετηρίδων. Ο Γ. Σεφέρης λέει: Καμιά από τις παραδόσεις μας Χριστιανικές ή προχριστιανικές δεν έχει πεθάνει πραγματικά. Συχνά όταν πηγαίνω στην Ακολουθία της Μεγάλης Παρασκευής μου είναι δύσκολο να αποφασίσω αν ο θεός που κηδεύεται είναι Χριστός κι ο Αδωνις.

Σήμερα σε όλη την Ελλάδα το Πάσχα γιορτάζεται με χριστιανικό ορθόδοξο τρόπο, με αναβίωση παλιών εθίμων (πανελλαδικά), μια ομαδικά λαϊκή διάθεση επιστροφής στη παράδοση και επομένως και στις Πασχαλινές Ελληνικές παραδόσεις, τόσο αλληγορικές και τόσο γνήσιες. Και πέρα βέβαια από τα τοπικά έθιμα, ο εορτασμός του Πάσχα στην επαρχία, στις ορεινές περιοχές έχει ιδιαίτερο παραδοσιακό χρώμα, ιδιαίτερη αίσθηση.

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης παρατηρεί: "Ευνόητον δε ότι όπως λάβη την αγνήν ιδέαν περί του τρόπου καθ` ον προσδεχόμεθα κατανοούμεν και εορτάζομεν την Ανάστασιν δέον να ευρεθή κατά την ημέραν της σήμερον μακράν της Πρωτευούσης... Λαμπρή ανατέλλει δια τους κατοίκους των επαρχιών, των πόλεων, των κωμοπόλεων, των χωριών, όσον διασώζονται καθαρώτερον και εκδηλούνται εμφανέστερον του Εθνικού βίου τα ήθη κι έθιμα. Εκεί αι γλυκύταται παραδόσεις, εκεί αι ελληνικώταται συνήθειαι."

Με την ευκαιρία των Αγίων ημερών του Πάσχα ας περιδιαβούμε τα ορεινά χωριά της περιοχής μας για να ξαναζήσουμε όπως και τότε που ήμασταν μικρά παιδιά, να θυμηθούμε την ξεχασμένη μας παράδοση. Ξαναγυρίζοντας λοιπόν στα παιδικά μας χρόνια στις θαυμάσιες εκείνες γιορτές του Πάσχα που τόσο τις χαιρόμασταν σαν μικρά αμέριμνα παιδιά της υπαίθρου, - την Ακολουθία των Παθών, την λιτανεία του επιταφίου, την λαμπρή Ανάσταση στο προαύλιο της εκκλησίας, την Αγάπη, τις επισκέψεις μας στις εξοχικές εκκλησίτσες, του Θωμά, της Ζωοδόχου Πηγής, του θρυλικού Αι Γιώργη κοντά στους ταπεινούς απλούς ανθρώπους, τους ξωμάχους της Ευβοϊκής γης.

Είναι αλήθεια ότι τα παιδικά μας βιώματα έχουν μαγνητισθεί πολύ από την απλή και απέριττη γεωργική και ποιμενική ζωή, τα όμορφα ήθη και έθιμα και τις λαογραφικές μας παραδόσεις. Οι παιδικές μου αυτές μνήμες που θα διατυπώσω πιο κάτω ανήκουν στα ήθη και έθιμα του λαϊκού εορτολογίου του Πάσχα της ελληνικής υπαίθρου.

Η όλη Πασχαλινή κίνηση αρχίζει από το Σάββατο του Λαζάρου. Η γιορταστική εκδήλωση ανήκει στα παιδιά. Τα παιδιά χαρούμενα τραγουδούν τα κάλαντα του Λαζάρου. Στα κάλαντα πηγαίνουν μόνο κορίτσια. Παίρνουν μια κούκλα και την ντύνουν με ρούχα και τη στολίζουν με λουλούδια, ή σταυρώνουν δυο ραβδιά και φτιάχνουν το ομοίωμα του Λαζάρου, ντυμένο και στεφανωμένο με λουλούδια. Τα κορίτσια φορούν κίτρινα μαντήλια στο κεφάλι και κρατούν στα χέρια τους καλάθια για να βάζουν τα αυγά που παίρνουν σαν φιλοδώρημα. Είναι γραφικότατο θέαμα των κοριτσιών με τα κίτρινα μαντήλια που τραγουδούν το Λάζαρο. Τα κορίτσια που τραγουδούν τα κάλαντα το Σάββατο του Λαζάρου και την Κυριακή των Βαΐων λέγονται Βαϊστρες.

Παραθέτουμε ένα τραγούδι του Λαζάρου από την Αγία Αννα της συλλογής του Αγιαννιώτη λαογράφου Δημ. Σέττα.

Ήρθε Λάζαρος ήρθαν τα βά(γ)ια
Ήρθ' η Κυριακή που τρων τα ψάρια
Πούσταν Λάζαρε πούσταν κρυμμένος
Μες στη μαύρη γης χαντακωμένος;
Ξύπνα Λάζαρε κι μη κοιμάσαι
Τώρα μέρα σου, τώρα χαρά σου
Τα κοττάκια σας αυγά γεννούνε
Κι οι φωλίτσες σας δε τα χωρούνε.
Δώστι μας κι μας να τα χαρούμε
Γράψι Θόδωρε, γράψι Δημήτρη
Γράψει Λεμονιά κι Κυπαρίσσι.
Κι του χρόνου

ΤΩΝ ΒΑΪΩΝ: Αλλοτε την ημέρα των Βαΐων πήγαιναν βάγια στην εκκλησία και αφού τα ευλογούσε ο ιερέας τα μοίραζε στους πιστούς. Παλιότερα στα χωριά μας με τα φύλλα αυτά γινόταν κάπνισμα κατά της βασκανίας και κτύπημα στο κεφάλι με διάφορες επιφωνήσεις.

Μ. ΔΕΥΤΕΡΑ- Μ. ΤΡΙΤΗ: Ήταν ημέρες περισυλλογής και νηστείας - καθολική συμμετοχή των πιστών στις αγρυπνίες. Ιδιαίτερα την Μ. Τρίτη (τροπάριο Κασσιανής)

Μ. ΤΕΤΑΡΤΗ: Και στην περιοχή μας παλιότερα γινόταν παρασκευή ζυμαριού της χρονιάς.

Μ. ΠΕΜΠΤΗ: Στο χωριό μου την Μ. Πέμπτη την έλεγαν κόκκινη Πέφτη για την βαφή των αυγών και Πέφτη για την ηρεμία των ανέμων (πέφτουν οι άνεμοι). Γενικότερα στα χωριά μας την Μ. Πέμπτη ζυμώνουν ψωμιά -κοσόνες (αλλού τις λένε κοκόνες ή κουλούρες της Λαμπρής. Την ημέρα αυτή γινόταν η βαφή των αυγών. Κάθε κοσόνα έπρεπε να έχει πάνω κόκκινο αυγό. Σε κάθε βαφτιστικούδι η νονά του έφτιανε ιδιαίτερα μεγάλη κοσόνα με κόκκινο αυγό. Την Μ. Πέμπτη χρησιμοποιούσαν τα κεριά από τα δώδεκα Ευαγγέλια για την απόκτηση του ποθούμενου ή την αποδίωξη ασθενειών. Αυτή την ημέρα οι τσοπάνηδες κρεμούσαν στα ζωντανά πολύχρωμες κλωστές και νήματα για να προφυλάξουν από τις ασθένειες. Καμιά από τις νοικοκυρές δεν τολμούσε να πλύνει ρούχα αυτή τη μέρα ή να σκουπίσει το σπίτι.

Μ. ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ: Στολισμός του επιταφίου από κορίτσια του χωριού με πολύχρωμα ξεχωριστά λουλούδια. Περιφορά του επιταφίου στο χωριό με αναμμένα κεριά. Μεταφορά στο σπίτι ανθέων και κεριών του επιταφίου στο σπίτι και χρησιμοποίηση αυτών προς απαλλαγή από τη βασκανία. Κατά το διάβα του επιταφίου από γειτονιές του χωριού πολλές γριές που έμειναν πίσω, δεν ακολουθούσαν την περιφορά, έβαζαν στην άκρη του δρόμου πάνω σε παλιά κεραμίδια αναμμένα κάρβουνα και λιβάνι, ιερό θυμίαμα για τη θυσία του θεανθρώπου. -Το έθιμο αυτό διατηρείται μέχρι τώρα σ' όλα σχεδόν τα χωριά της περιοχής μας. Το αρνί και το κατσίκι το σφάζουν Μ. Παρασκευή και το αφήνουν να κοιμηθεί στο σπίτι δυο βραδιές.

Μ. ΣΑΒΒΑΤΟ: παρασκευή κουλουριών της Λαμπρής και άλλων γλυκισμάτων. Οι νοικοκυρές βρίσκουν, σιδερώνουν και εξωραΐζουν τις λαμπριάτικες φορεσιές. Στο χωριό παλιότερα έδιναν μεγάλη προσοχή και σημασία στη λαμπριάτικη στολή των σιγκουνιών, ιδιαίτερα στις νιοπαντρεμένες (τέτοιες πανέμορφες φορεσιές υπάρχουν στις προθήκες του λαογραφικού μας μουσείου). Επίσης σε μερικά χωριά η σφαγή των αμνών γίνεται και την ημέρα του Μ. Σαββάτου και κάνουν σύμφωνα με το έθιμο σταυρό με το αίμα στην πόρτα του σπιτιού ή αλλού.

ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΟΥ ΠΑΣΧΑ: Λαμπρή ονομάσανε το ελληνικό Πάσχα έτσι το ξέρει ο λαός στα τραγούδια του, έτσι το δίδαξε από τα πρώτα χρόνια της η εκκλησία "Εορτή και Πανήγυρης λαμπρά", σημειώνει ο Δημ. Σ.Δουκάτος. -Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας η "Λαμπριά" και μόνη έφτανε να δίνει μια φορά το χρόνο, την υπέρτατη ψευδαίσθηση της λευτεριάς. Ω Τοιούτο φαιδρόν, τοιούτον μελωδικόν, τοιούτο εύμορφον και ευώδες Πάσχα (κατά τον Σκιαθίτη συγγραφέα). Οι παιδικές μνήμες αφυπνίζονται, αισθανόμαστε πως ζούμε την εποχή εκείνη που τα ήθη και τα έθιμα, οι συνήθειες, οι αγωνίες και οι ελπίδες των απλών ανθρώπων είναι άρρηκτα συνδεδεμένες με την χριστιανική πίστη. Στα χωριά μας η Ανάσταση γίνεται την καθορισμένη ώρα στον αύλειο χώρο της εκκλησίας. Προς το τέλος της τελετής η εικόνα της Ανάστασης περιφέρεται τρεις φορές γύρω από τον ναό. Κατά την Ανάσταση φώτα, ασπασμός, κρότοι, όλοι κρατούν λευκές λαμπάδες. Το άγιο φως πρέπει να μεταφερθεί στο σπίτι με προσοχή να μην σβήσει η λαμπάδα. Το άγιο φως ήταν απαραίτητο πρώτα απ' όλα για να γίνει ένας σταυρός στ' ανώφλι του σπιτιού με τον καπνό της λαμπάδας. Κατόπιν με το ίδιο φως ανάβει το καντήλι του σπιτιού. Αν υπήρχε στο σπίτι ζωντανό που δεν γεννούσε το σταύρωναν με την αναμμένη λαμπάδα στο χέρι λέγοντας το "Χριστός Ανέστη". Πίστευαν δε πως το ζωντανό σύντομα θα γκαστρωθεί και θα γεννήσει. Την μεγάλη κουλούρα και με πέντε κόκκινα αυγά την κρεμάνε στο εικόνισμα μέχρι την ημέρα της Πρωτομαγιάς. Τα κορίτσια του χωριού μας στην Ανάσταση ανάβουν την λαμπάδα τους από κάποιο άντρα για να παντρευτούν σύντομα. Χρησιμοποιούν πάντοτε το κερί της Λαμπρής για κάτι καλό.

Συνήθως το πασχαλινό φαγητό άρχιζε με το τσούγκρισμα των κόκκινων αυγών. Ο παππούς παίρνει πρώτος λέγοντας φωναχτά το Χριστός Ανέστη και όλο το σπιτικό απαντά Αληθώς ο Κύριος. Μετά τη νόστιμη μαγειρίτσα και τις πρώτες πρωινές ώρες αρχίζει το ψήσιμο του αρνιού. Το αρνί στη σούβλα που λέγεται οβελός (από το βέλος) εξού και ο οβελίας γίνεται σε θαυμάσια εξοχικά μέρη την ημέρα της Λαμπρής. Όλοι βάζουν ένα χεράκι να γυριστεί το αρνί και το κοκορέτσι, χύνεται άφθονο κοκκινέλι στα ποτήρια και όποιος ήταν περαστικός γινόταν καλοδεχούμενος κι έτρωγε κι έπινε μαζί μας. Την κλωστή που είχαν τα παιδιά στα χέρια τους από την 1η του Μάρτη την τοποθετούσαν στο πόδι του αρνιού. Οι βοσκοί την ημέρα της Λαμπρής δεν έπιαναν κόκκινα αυγά. Οι τσοπαναραίοι παρατηρούσαν την πλάτη του ψημένου αρνιού που είχε μαντικές ενέργειες.

Γινόταν χορός στην πλατεία του χωριού, υποχρεωτικά με σιγκούνια και φουστανέλες. Το απομεσήμερο της Κυριακής γινόταν η δεύτερη Ανάσταση η λεγόμενη Αγάπη. Χορτασμένοι εκεί όλοι απ' το Πασχαλινό τραπέζι μεθυσμένοι από τη χαρά και την ευτυχία, χόρευαν και άλλαζαν το φιλί της Αγάπης, πάνω στο χορό. Τότε στη πλατεία του χωριού, όπως θυμάμαι γινόταν ο πιο χαρούμενος και εντυπωσιακός χορός. Γινόταν μετά τη λειτουργία της Αγάπης συνήθως από αρραβωνιασμένους ή νιόπαντρους με βιολιά και με κλαρίνα και οι πρόκριτοι που καθόταν σε τιμητική θέση έβγαζαν το καλύτερο ανδρόγυνο της χρονιάς. Η Αγιάννα ήταν το κεφαλοχώρι όλης της περιοχής κι σ' αυτή την τελετή μετείχαν κι ανδρόγυνα απ' όλα τα γύρω χωριά Αχλάδι- Κερασιά- Παπάδες κ.α. Αξίζει λοιπόν τον κόπο με την ευκαιρία των αγίων ημερών του Πάσχα να περιδιαβούμε τα ορεινά χωριά της Β. Εύβοιας με μια βέβαια διάθεση επιστροφής στις πασχαλινές παραδόσεις, σε παλιότερες συνήθειες σε σύμβολα που ήταν αλληγορικά αλλά και τόσο γνήσια.

Είναι αλήθεια ότι από την πλούσια λαϊκή μας παράδοση μερικά μόνο στοιχεία καταγράψαμε. Αρκετοί από τους αναγνώστες μας κατανοούν ότι έστω και αυτά σηματοδοτούν μια άλλη εποχή, θυμίζουν στη νεότερες γενιές τα στοιχεία αυτά μια ξεχασμένη παράδοση. Με την ευκαιρία λοιπόν αυτή πρέπει να ξεχωρίσουμε και να αντιληφθούμε την τεράστια σημασία που έχει ο εορτασμός του ΠΑΣΧΑ στην επαρχία.
Χρήστος Παπαστάμος, Δάσκαλος, Αγία Αννα