Το ακόλουθο άρθρο του ιταλού φιλοσόφου Ουμπέρτο Γκαλιμπέρτι δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «La Repubblica».

Στη Δύση έχουμε γνωρίσει τρεις θεμελιώδεις ηθικές: την «ηθική της πρόθεσης», που ωρίμασε στους κόλπους της ιουδαϊκο-χριστιανικής παράδοσης και διαμόρφωσε όλη την ευρωπαϊκή νομική τάξη. Ακόμη και σήμερα οι δικαστές, προκειμένου να κρίνουν μιαν ενέργεια, ερευνούν αν αυτή είναι «ηθελημένη», δηλαδή συζητούν για την πρόθεση του δρώντος. Το ερώτημα που θέτουμε είναι: στην εποχή της τεχνικής και της παγκόσμιας οικονομίας μπορεί ακόμα να εφαρμόζεται η ηθική της πρόθεσης; Θα έλεγα ότι η απάντηση είναι «όχι», με την έννοια ότι δεν έχει ενδιαφέρον να γνωρίζουμε τι προθέσεις είχε ο Φέρμι όταν επινόησε την ατομική βόμβα. Πολύ πιο σημαντικό είναι να γνωρίζουμε τις επιπτώσεις της ατομικής βόμβας.

Δεν είναι σε καλύτερη κατάσταση η «κοσμική ηθική», την οποία για συντομία συνοψίζουμε με εκείνη την ωραία φράση του Καντ: «Ο άνθρωπος πρέπει να αντιμετωπίζεται πάντοτε ως σκοπός και ποτέ ως μέσο». Πρόκειται για μιαν ηθική που δεν έχει ακόμα υλοποιηθεί, αφού σήμερα το χρήμα και τα εμπορεύματα κατέχουν μεγαλύτερη ελευθερία κυκλοφορίας από τους ανθρώπους (επομένως το χρήμα και τα εμπορεύματα θεωρούνται ανώτεροι σκοποί σε σχέση με την τύχη του ανθρώπου).

Ωστόσο, ακόμη και αν είχε υλοποιηθεί η καντιανή ηθική, θα φανερωνόταν ότι είναι μια ανεπαρκής ηθική. Γιατί, τι σημαίνει ότι ο άνθρωπος είναι σκοπός και όλα τα πράγματα είναι μέσο; Σήμερα, για παράδειγμα, ο αέρας είναι μέσο ή είναι και αυτός με τη σειρά του ένας σκοπός και πρέπει να διαφυλαχθεί; Μέχρι τώρα σκεφτόμασταν μόνον ηθικές που ρυθμίζουν τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, ενώ σήμερα οφείλουμε να αναλάβουμε την ευθύνη και για την προστασία της φύσης. Ποιαν ηθική διαθέτουμε γι' αυτόν το σκοπό;

Στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ο Μαξ Βέμπερ πρότεινε την «ηθική της ευθύνης», που επανέλαβε έπειτα ο Χανς Γιόνας. Η ηθική της ευθύνης γεννιέται από τον ακόλουθο συλλογισμό του Βέμπερ: με δεδομένους τους τρόπους με τους οποίους επεκτείνεται η οικονομία, με δεδομένο ότι το μέλλον της Ιστορίας μας θα σημαδεύεται όλο και περισσότερο από την κυριαρχία της τεχνικής, οφείλουμε να σκεφτούμε μιαν ηθική που θα μας καθιστά υπεύθυνους για τις επιπτώσεις των ενεργειών μας. Σε αυτό το σημείο όμως ο Βέμπερ ανοίγει σκόπιμα μια παρένθεση: «στο βαθμό που αυτές οι επιπτώσεις είναι προβλέψιμες». Αυτό που χαρακτηρίζει όμως την τεχνική είναι ακριβώς το ότι παράγει απρόβλεπτες επιπτώσεις.

Ποιος θα μπορούσε να προβλέψει, για παράδειγμα, την κλωνοποίηση, τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς και τόσα άλλα που μας προσφέρουν καθημερινά οι πρόοδοι της τεχνο-επιστήμης; Εδώ η ηθική γίνεται «παθητική», με την έννοια ότι ζητάει από την τεχνική να μην κάνει αυτό που μπορεί να κάνει, και αντίστοιχα στο πεδίο της οικονομίας ζητάει από την αγορά που επεκτείνεται να συγκρατήσει την επεκτατική της δύναμη, όταν αυτή βλάπτει τους πιο φτωχούς πληθυσμούς.

Εδώ η ηθική δεν ξεπερνάει ποτέ το επίπεδο της ικεσίας. Το να ζητάς από την επιστημονική έρευνα να σταματήσει για να στοχαστεί, είναι μια ικεσία. Το να ζητάς από την αγορά να ενδιαφερθεί για τους φτωχούς, είναι μια ικεσία. Η ηθική δεν έχει δύναμη. Θα χρειαστεί επομένως να σκεφτούμε άλλες ηθικές, γιατί αυτές που διαθέτουμε, αυτές που έχει επινοήσει η Δύση, δεν είναι αποτελεσματικές στην εποχή μας, εξαιτίας των διαστάσεων που έχει πάρει η τεχνική και εξαιτίας των διαστάσεων που έχει πάρει η οικονομία.

Η ποιοτική μεταβολή, που πηγάζει από την ποσοτική αύξηση ενός φαινομένου καθορίζει αυτό που οι φιλόσοφοι αποκαλούν «ετερογένεση των σκοπών», την οποία φώτισε πολύ καλά ο Μαρξ ως καλός αναγνώστης του Χέγκελ. Λέει ο Μαρξ: έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε το χρήμα σαν ένα «μέσο» ενόψει εκείνων των σκοπών που είναι η ικανοποίηση των αναγκών και η παραγωγή αγαθών. Από τη στιγμή όμως που το χρήμα γίνεται η καθολική προϋπόθεση για την ικανοποίηση κάθε ανάγκης και για την παραγωγή κάθε αγαθού, τότε το χρήμα δεν είναι πλέον ένα «μέσο» αλλά γίνεται ο «σκοπός». Με αυτόν τον τρόπο αυτά που ανθρωπολογικά αντιλαμβανόμαστε ως «σκοπούς» (ικανοποίηση αναγκών και παραγωγή αγαθών) γίνονται «μέσα» για την παραγωγή χρήματος. Οταν πράγματι κάτι είναι καθολική προϋπόθεση για την υλοποίηση κάθε σκοπού δεν είναι πλέον ένα «μέσο» αλλά είναι ο πρώτος «σκοπός» κάθε δραστηριότητας. Αυτός είναι ένας συλλογισμός που μπορούμε να τον εφαρμόσουμε και στην τεχνική. Αν όλοι οι σκοποί μπορούν να υλοποιηθούν μόνο μέσω της τεχνικής, τότε η τεχνική δεν είναι πλέον ένα μέσο αλλά γίνεται σκοπός.

Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο οικονομικό πεδίο. Οταν το χρήμα γίνεται η μοναδική μορφή του οικονομικού, και το οικονομικό γίνεται η μορφή του κόσμου, αναπτύσσεται ένας τύπος ορθολογικότητας που περιορίζεται να λογαριάζει, αυτή η ορθολογικότητα που ο Χάιντεγκερ αποκαλεί «υπολογιστική σκέψη», η οποία ξέρει μόνο να υπολογίζει πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα, κέρδη και απώλειες. Εδώ βρίσκεται η ουσία της «μοναδικής σκέψης», στην οποία τα κριτήρια αξιολόγησης είναι η «παραγωγικότητα», η «αποτελεσματικότητα», ο «υπολογισμός». Αν όλοι σκεφτόμαστε με όρους οικονομικούς, ποιος χώρος απομένει για τον ηθικό στοχασμό;

Δεν διαθέτουμε μιαν ηθική για την εποχή της τεχνικής και της παγκόσμιας οικονομίας. Χρειάζεται να αρχίσουμε να την αναζητούμε.
Θ. Γιαλκέτσης

«  Προηγούμενo άρθρo	Επόμενo άρθρo  »