Χάνονται μοναδικά φυτά της Εύβοιας και της Σκύρου

Σε ρεπορτάζ του Γιώργου Λιάκου, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα "Καθημερινή", αναφέρεται ότι "δέκα από τα 50 πλέον απειλούμενα είδη φυτών στη νησιωτική Μεσόγειο βρίσκονται στα νησιά της Ελλάδας. Μοναδικά στον κόσμο βότανα και αγριολούλουδα κινδυνεύουν άμεσα με εξαφάνιση". Σε αυτά τα άγνωστα, για τους περισσότερους, είδη, είναι αφιερωμένη η έκδοση της Διεθνούς Ενώσεως για την προστασία της φύσης (IUCN), που μεταφράστηκε στα ελληνικά. Την επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης είχαν οι κ.κ. Γρ. Ιατρού και Κώστας Καδής.

Όπως αναφέρει στην "Καθημερινή" ο κ. Γρηγόρης Ιατρού, αναπλ. καθηγητής στο τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Πατρών, «Η έκδοση περιλαμβάνει τέσσερα φυτά από την Κρήτη, δύο από την Εύβοια και ένα από Σάμο, Κύθηρα, Ελαφόνησο και Σκύρο-Σκυροπούλα. Τα φυτά αυτά επελέγησαν με βάση τη σπανιότητά τους και τις πιέσεις που δέχονται οι βιότοποι στους οποίους βρίσκονται».

Η Διεθνής Ένωση για τη διατήρηση ιδρύθηκε το 1948 και αποτελεί το συνδετικό κρίκο ανάμεσα σε κράστη, κυβερνητικές υπηρεσίες και διάφορες μη-κυβερνητικές οργανώσεις, σε ένα μοναδικό παγκόσμιο συνεταιρισμό: η Ένωση περιλαμβάνει συνολικά περισσότερα από 1000 μέλη από περίπου 150 χώρες. Επιδίωξή της είναι να επηρεάσει, να ενθαρρύνει και να βοηθήσει κοινωνίες σε όλο τον κόσμο να διατηρήσουν την ακεραιότητα και την ποικιλότητα της φύσης και να καταστήσουν βέβαιο ότι κάθε χρήση φυσικών πόρων είναι δίκαια και οικολογικά βιώσιμη.

Η έκδοση της Διεθνούς Ένωσης είναι αφιερωμένη στα 50 κορυφαία φυτά των νησιών της Μεσογείου. Στόχος της έκδοσης είναι να προσελκύσει την προσοχή τόσο του κοινού όσο και των πολιτικών στην ευάλωτη χλωρίδα των νησιών και να ζητήσει τη λήψη επειγόντων μέτρων διατήρησης.

Με αφορμή το ρεπορτάζ, παρουσιάζουμε στη συνέχεια τα απειλούμενα είδη του νομού Ευβοίας.

* * * *

Minuartia dirphya

Λατινικό όνομα: Minuartia dirphya Trigas & Iatrou
Κοινά ονόματα: κανένα
Οικογένεια: Caryophyllaceae (οικογ. του γαρίφαλου)
Κατάσταση: Κρίσιμα κινδυνεύον (CR)

Που βρίσκεται: Το είδος Minuartia dirphya αναπτύσσεται στις βόρειες πλαγιές του βουνού Δίρφυς, που έχει υψόμετρο 1745 μ., στο κέντρο του νησιού της Εύβοιας. Είναι γνωστό μόνο από έναν πληθυσμό που αποτελείται από λιγότερο από 250 άτομα. Το είδος έχει μια πολύ μικρή γεωγραφική έκταση και απαντάται σε υψόμετρο από 900-1000 μ. Το εδαφικό υπόστρωμα όπου αναπτύσσεται το Minuartia dirphya είναι σερπεντίνες και το είδος προτιμά λεπτά, άγονα εδάφη με πολλές πέτρες και πολλά χαλίκια όπου κυριαρχεί αραιή βλάστηση με κάλυψη 20-40%.

Πώς να το αναγνωρίσετε: Αυτό το πολυετές είδος σχηματίζει μικρές συστάδες ή μαξιλαρόμορφες τούφες. Έχει ξυλώδη βάση και είναι άτριχο. Οι μη ανθοφόροι βλαστοί φθάνουν μέχρι τα 4,5 εκ. Τα μικροσκοπικά σχεδόν άκαμπτα φύλλα είναι 2-11 χιλ. μήκος, γραμμοειδή με μυτερή κορυφή και ελαφρώς αδρά περιθώρια, και είναι κοντά το ένα με το άλλο. Οι ανθοφόροι βλαστοί διαφέρουν μορφολογικά από τους υπόλοιπους, αφού έχουν μόνο 8-14 ζεύγη φύλλων, τα οποία διαφέρουν σε μέγεθος, μορφή και υφή. Οι ταξιανθίες αποτελούνται από μέχρι 11 λευκά άνθη που σχηματίζουν χαλαρές δέσμες (σπάνια μόνα τους), υποβασταζόμενα από μικρά τροποποιημένα φύλλα τα οποία συχνά έχουν πορφυρή απόχρωση. Οι μίσχοι των ανθέων έχουν μήκος 1,5-8 χιλ. και οι στήμονες εξέρχονται από ένα σαρκώδη, ανοιχτόχρωμο πράσινο δίσκο. Η περίοδος ανθοφορίας διαρκεί από τα μέσα Ιουνίου μέχρι το Σεπτέμβριο. Ο καρπός είναι κάψα 4-6 χιλ. μήκος και είναι ελαφρά μακρύτερος από τα σέπαλα.

Ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις: Το είδος Minuartia dirphya περιγράφηκε για πρώτη φορά το 2000, και συνυπάρχει μαζί με τα είδη Juniperus oxycedrus υποείδος oxycedrus και Genista acanthoclada.

Γιατί απειλείται: Το είδος αυτό έχει χαρακτηρισθεί ως CR (Κρίσιμα Κινδυνεύον) σύμφωνα με τα κριτήρια του Κόκκινου Καταλόγου της IUCN B1ab(iii,v)+2ab(iii,v). Αυτό συμβαίνει γιατί το είδος είναι γνωστό μόνον από ένα πληθυσμό που καταλαμβάνει μια έκταση όχι μεγαλύτερη από 5 χλμ. Έχουν καταγραφεί περίπου 100-150 άτομα αν και εκτιμάται ότι μπορεί να είναι έως 250. Ο μικρός αριθμός ώριμων ατόμων, ο περιορισμένος του οικότοπος και οι απειλές από τη βόσκηση συνηγορούν στη μείωση του πληθυσμού. Το είδος απειλείται σοβαρά από τη βόσκηση προβάτων και κατσικιών και από τις φωτιές που βάζουν οι βοσκοί.

Τι γίνεται για την προστασία του: Νομικά: Το είδος αυτό δεν περιλαμβάνεται σε καμία διεθνή ή εθνική λίστα προστασίας. Επιτόπου: Δεν έχουν ακόμα ληφθεί οποιαδήποτε μέτρα προστασίας. Εκτός θέσεως: Ένα η δύο φυτά καλλιεργούνται στο Πανεπιστήμιο Πατρών. Αυτά τα δύο άτομα δεν αντιπροσωπεύουν όμως κατά κανένα τρόπο το γονιδιακό απόθεμα ολόκληρου του πληθυσμού.

Ποιες δράσεις προστασίας απαιτούνται: Το είδος χρειάζεται προστασία από τη βόσκηση. Ο οικότοπός του πρέπει να περιφραχθεί και να διαχειριστεί έτσι ώστε να παραμείνουν τα ζώα έξω από αυτόν. Το Minuartia dirphya πρέπει να γίνει το αντικείμενο μακροχρόνιας επιστημονικής παρακολούθησης για να αξιολογηθούν οι αλλαγές στους πληθυσμούς του και στην σταθερότητά τους. Επίσης, θα μπορούσε να ωφεληθεί από καλλιέργειες ex situ και τα σπέρματά του θα πρέπει να συλλεχθούν και να αποθηκευτούν σε τράπεζες σπερμάτων.

Επιστημονικός συντονισμός: Αν. Καθηγητής Γρηγόρης Ιατρού,Τμήμα Βιολογίας, Τομέας Βιολογίας Φυτών, Πανεπιστήμιο Πατρών, Ελλάδα.

* * * *

Allium calamarophilon

Λατινικό όνομα: Allium calamarophilon Phitos & Tzanoudakis
Κοινά ονόματα: κανένα
Οικογένεια: Alliaceae (οικογ. του κρεμμυδιού)
Κατάσταση: Ανεπαρκών δεδομένων (DD)

Που βρίσκεται: Το φυτό αυτό είναι ενδημικό του νησιού της Εύβοιας, ένα από τα μεγαλύτερα νησιά του Αιγαίου. Ο μοναδικός γνωστός πληθυσμός, ο οποίος αποτελείται από λίγα μόνον άτομα, βρέθηκε στο κέντρο του νησιού βορειοανατολικά της Κύμης, το 1981. Αναπτύσσεται σε υψόμετρο 20-30 μ. σε ασβεστολιθικά βράχια τα οποία είναι σχεδόν κατακόρυφα, στην άκρη της θάλασσας.

Πώς να το αναγνωρίσετε: Το φυτό αυτό μοιάζει με ένα κρεμμύδι. Ο βλαστός του, που βγαίνει από έναν υπόγειο βολβό, είναι λείος χωρίς διακλαδώσεις και ύψους 9-13 εκ.. Υπάρχουν δύο έως τρία φύλλα που περιβάλλουν το κατώτερο ένα τρίτο ή τέταρτο του βλαστού. Έχουν πλάτος 1-1,5 χιλ., μήκος ίδιο με του βλαστού, είναι άτριχα και έχουν λεπτές αυλακώσεις. Τα άνθη ποικίλουν από λευκά έως ροζ σε χρώμα, εμφανίζονται σε σπόνδυλο, συνήθως 5-6 σε αριθμό, στην κορυφή του βλαστού όπου ενώνονται στο ίδιο σχεδόν σημείο με μίσχους
του ίδιου σχεδόν μήκους. Κάθε άνθος έχει πέντε ή έξι 'πέταλα' τα οποία ενώνονται στη βάση τους. Ένας στήμονας είναι κολλημένος στο εσωτερικό κάθε βάσης 'πετάλου' και η ωοθήκη είναι ελαφρά καρδιόσχημη. Το φυτό ανθίζει τον Ιούλιο.

Ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις: Μερικοί επιστήμονες κατατάσσουν το είδος αυτό στην οικογένεια των Liliaceae, η οποία συμπεριλαμβάνει είδη που μοιάζουν με κρεμμύδια και είδη που μοιάζουν με κρίνα. Αλλοι προτιμούν να διασπούν αυτήν την μεγάλη ομάδα σε περισσότερες, μικρότερες οικογένειες που είναι πιο ευδιάκριτες (π.χ., την οικογένεια του κρεμμυδιού ή Alliaceae). Προς το παρόν η καθιερωμένη ταξινόμιση που ακολουθείται στην παρούσα έκδοση θεωρεί την οικογένεια του κρεμμυδιού ως ξεχωριστή από άλλα είδη που μοιάζουν με κρίνα.

Γιατί απειλείται: Το είδος αυτό έχει χαρακτηρισθεί ως DD (Ανεπαρκών Δεδομένων) σύμφωνα με τα κριτήρια του Κόκκινου Καταλόγου της IUCN. Αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχουν επαρκή δεδομένα για να γίνει μια άμεση ή έμμεση αποτίμηση προστασίας. Παρά το γεγονός ότι έχει χαρακτηριστεί ως DD, πρέπει να σημειωθεί ότι γι αυτό το είδος υπάρχει μεγάλο ενδιαφέρον για την προστασία του, και θα μπορούσε κάλλιστα να ανήκει στην κατηγορία του Κρίσιμα Κινδυνεύοντος. Το είδος δεν έχει ξαναβρεθεί από την πρώτη του περιγραφή το 1981 και είναι αναγκαία περισσότερα δεδομένα για να εκτιμηθεί κατάλληλα η κατάστασή του. Η δυσκολία πρόσβασης στο φυσικό του βιότοπο σημαίνει ότι λίγα είναι γνωστά για την αληθινή κατάσταση και το μέγεθος του φυσικού του πληθυσμού και δεν υπάρχουν δεδομένα για την εκτίμηση της σταθερότητας του πληθυσμού. Το Allium calamarophilon περιελήφθη στον κατάλογο των «Top 50», για να φανεί η δυσκολία της εκτίμησης ειδών τα οποία είναι πολύ λίγο γνωστά.

Ένας εν δυνάμει κίνδυνος γι' αυτό το είδος είναι ένα πρόσφατο σχέδιο για τη διάνοιξη ενός παραλιακού δρόμου. Αυτό απεικονίζει τη μεγάλη σημασία που έχει η ανάληψη μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων πριν από τη διάνοιξη δρόμων ή άλλων αλλαγών στο φυσικό περιβάλλον, καθώς η διάνοιξη ενός δρόμου θα μπορούσε αθέλητα να καταστρέψει τον τελευταίο βιότοπο αυτού του είδους.

Τι γίνεται για την προστασία του: Νομικά: Το φυτό αυτό δεν περιλαμβάνεται σε καμία εθνική η διεθνή συνθήκη προστασίας. Επιτόπου: Δεν έχουν ακόμα ληφθεί οποιαδήποτε μέτρα προστασίας. Στην πραγματικότητα δεν έχει γίνει καμία προσπάθεια για την καταγραφή και παρακολούθηση του πληθυσμού μετά από το μεταπτυχιακό
πρόγραμμα του 1981. Εκτός θέσεως: Το είδος Allium calamarophilon ήταν σε καλλιέργεια στον Πειραματικό Βοτανικό Κήπο του Πανεπιστημίου Πατρών στα πλαίσια ενός προγράμματος καταγραφής γενετικού υλικού, αλλά το πρόγραμμα σταμάτησε λόγω πρόσφατων οικονομικών δυσκολιών και το φυτό δεν καλλιεργείται πλέον.

Ποιες δράσεις προστασίας απαιτούνται: Είναι επείγον να ξεκινήσει ένα πρόγραμμα παρακολούθησης του πληθυσμού για να διαπιστωθεί αν το είδος υπάρχει ακόμα στη φύση και αν ναι, να προσδιοριστεί η κατάστασή του και να υλοποιηθεί ένα διαχειριστικό σχέδιο.

Επιστημονικός συντονισμός: Αν. Καθηγητής Γρηγόρης Ιατρού, Τμήμα Βιολογίας, Τομέας Βιολογίας Φυτών, Πανεπιστήμιο Πατρών, Ελλάδα.

* * * *

Aethionema retsina

Λατινικό όνομα: Aethionema retsina Phitos & Snogerup
Κοινά ονόματα: κανένα
Οικογένεια: Cruciferae (οικογ. του σιναπιού)
Κατάσταση: Κρίσιμα κινδυνεύον (CR)

Που βρίσκεται: Το είδος αυτό είναι γνωστό μόνο σε δύο ελληνικά νησιά (τη Σκύρο και στο βόρειο τμήμα ενός πολύ μικρότερου νησιού τη Σκυροπούλα, που βρίσκεται νοτιοδυτικά της Σκύρου). Είναι γνωστοί μόνο τρεις πληθυσμοί οι οποίοι βρίσκονται στα βορειοανατολικής έκθεσης βράχια του βουνού Κόχιλας και σε μερικά βράχια στο ακρωτήριο Κορακιάς. Το είδος συνήθως απαντάται μισό χιλιόμετρο από την ακτή σε χασμάδες κάθετων βράχων και σε σκιερούς βιοτόπους σε υψόμετρο 10-200 μ.

Πώς να το αναγνωρίσετε: Το είδος Aethionema retsina είναι φυτό πολυετές θαμνώδες που σχηματίζει μαξιλαρόμορφες τούφες με ύψος μέχρι 20 εκ. και διάμετρο μέχρι 40 εκ. Η ξυλώδης βάση του μπορεί να φθάσει σε πάχος και τα 20 εκ. (δηλ. τόσο φαρδιά όσο και το ύψος των βλαστών). Το τμήμα της βάσης παράγει αρκετούς βλαστούς κάθε χρόνο. Τα φύλλα του είναι λεία, πλατιά και κάπως σαρκώδη, μήκους 10-15 εκ. και με στρογγυλεμένη κορυφή. Κάθε νέος βλαστός συνήθως σχηματίζει μια ταξιανθία από 20-25 ελαφρώς ασύμμετρα άνθη στο ανώτερο σημείο της. Τα πέταλα έχουν μήκος έως 3,5 χιλ. και έχουν μια πορφυρή απόχρωση όταν είναι νέα. Οι καρποί είναι επίπεδες κάψες με μήκος όχι περισσότερο από το διπλάσιο του πλάτους και περιβάλλονται από ένα οδοντωτό πτερύγιο από το οποίο προεξέχει ένας σχηματισμός σαν κεραία (ο στύλος). Κάθε καρπός περιέχει ένα μόνο σπέρμα που έχει σχήμα φακού.

Ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις: Αυτό το είδος δεν είχε ανακαλυφθεί μέχρι το 1969 και επίσημα περιγράφηκε το 1973. Είναι τυπικό των εξειδικευμένων φυτοκοινωνιών που αναπτύσσονται σε χασμάδες απότομων βράχων. Το φυτό είναι σαρκώδες, χαρακτηριστικό που αποτελεί μια οικολογική προσαρμογή πολλών φυτών σε παράκτιες περιοχές που ψεκάζονται από την αλμύρα. Οι επιστήμονες πραγματοποιούν πειράματα διασταυρώσεων μεταξύ της Aethionema retsina και άλλων μελών της ίδιας οικογένειας, περιλαμβανομένων και φυτών με τεράστια γεωργική αξία όπως το λάχανο, η canola και το σινάπι. Οι επιστήμονες ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τα χρωμοσώματα αυτού του είδους και τη σχέση τους με αυτά των καλλιεργούμενων ειδών. Μια μελλοντική χρήση θα μπορούσε να είναι αυτή της γενετικής βελτίωσης των στενά συγγενικών καλλιεργούμενων ειδών με ιδιότητες που υπάρχουν στο είδος Aethionema retsina (π.χ. αντοχή στην αλατότητα και στην ξηρασία).

Γιατί απειλείται: Το είδος αυτό έχει χαρακτηρισθεί ως CR (Κρίσιμα Κινδυνεύον) σύμφωνα με τα κριτήρια του Κόκκινου Καταλόγου της IUCN B1ab(ii,v)+2ab(iii,v). Αυτό συμβαίνει διότι η έκταση στην οποία αναπτύσσεται το φυτό είναι εξαιρετικά μικρή και διακεκομμένη, και υπάρχει εντονότατη πίεση από τη βόσκηση αυξανόμενου αριθμού κατσικιών, ιδιαίτερα κατά την περίοδο της ανθοφορίας και της καρποφορίας. Λόγω του μικρού μεγέθους των νησιών οι βοσκοί δε χρειάζεται να περιφράξουν μια περιοχή για να περιορίσουν τα κοπάδια τους και τα κατσίκια έχουν ελεύθερη πρόσβαση σε όλα τα μέρη του νησιού. Έτσι όλα τα φυτά χωρίς προστατευτικούς μηχανισμούς εναντίον της βόσκησης (π.χ. αγκάθια) βρίσκονται υπό πίεση. Το είδος Aethionema retsina καταναλώνεται επιλεκτικά λόγω της μεγάλης του θρεπτικής αξίας. Εν δυνάμει κίνδυνος είναι επίσης η δημιουργία λατομείων, γεγονός κοινότατο στην περιοχή. Το είδος μπορεί να εξαφανιστεί ευκολότατα με το που θα αρχίσουν λατομικές δραστηριότητες στην περιοχή του.

Τι γίνεται για την προστασία του: Νομικά: Το φυτό αυτό δεν περιλαμβάνεται σε καμία εθνική η διεθνή συνθήκη. Λόγω γραφειοκρατικών προβλημάτων δεν περιλήφθηκε καν στον κατάλογο προτεινόμενων ειδών για προστασία στα πλαίσια του δικτύου Natura 2000. Επιτόπου: Δεν έχουν ακόμα ληφθεί οποιαδήποτε μέτρα προστασίας. Εκτός θέσεως: Οι βοτανικοί κήποι της Κοπεγχάγης (Δανία) και του Πανεπιστημίου της Λούντ (Σουηδία) καλλιεργούν κάποια φυτά του είδους. Εν τούτοις, αυτά δεν αντιπροσωπεύουν το συνολικό γονιδιακό απόθεμα του είδους αφού τα σπέρματα πάρθηκαν από ελάχιστους αντιπροσώπους του πληθυσμού.

Ποιες δράσεις προστασίας απαιτούνται: Προτεραιότητα πρέπει να δοθεί στην προστασία του φυτού από τη βόσκηση, περιφράσσοντας τις περιοχές όπου αυτό αναπτύσσεται. Και οι δύο περιοχές όπου συναντάται το είδος, τα βορειανατολικής έκθεσης βράχια του βουνού Κόχιλας και τα βόρειας έκθεσης βράχια της Σκυροπούλας, θα πρέπει να αναγνωρισθούν σαν περιοχές προστασίας της φύσης. Η δημιουργία λατομείων στον οικότοπο του είδους και η συλλογή φυτών πρέπει να απαγορευθούν. Το είδος Aethionema retsina καλλιεργείται εύκολα και έχει μεγάλη δυνητική αξία ως καλλωπιστικό. Πρέπει επίσης να καλλιεργηθεί σε κατάλληλες σκιερές βραχώδεις περιοχές με βάση τους κανόνες της ήπιας εισαγωγής της IUCN.

Επιστημονικός συντονισμός: Αν. Καθηγητής Γρηγόρης Ιατρού, Τμήμα Βιολογίας, Τομέας Βιολογίας Φυτών, Πανεπιστήμιο Πατρών, Ελλάδα.