Σε μια ήρεμη και απόμερη γωνιά της Χαλκίδας, κοντά στο λιμάνι και στη σχολή πεζικού ορθώνεται «ο ψηλός και άκομψος ναός», όπως τον περιγράφει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στη Φόνισσα του, της Αγίας Παρασκευής, της πολιούχου της πόλης μας.

Η ορφάνια επισκέφτηκε την Παρασκευή σε αρκετά νέα ηλικία. Ήταν 20 χρονών όταν πέθαναν και οι δυο γονείς της. Ο σκληρός αποχωρισμός τόνωσε τη χριστιανική της ελπίδα και στο πρόσωπο του Χριστού βρήκε νόημα στη ζωή της.

Ό,τι είναι για την πλάση ο ήλιος, είναι για την Παρασκευή ο νοητός ήλιος, ο Χριστός. Ο λόγος του έγινε η καθημερινή τροφή της. Στολίδια της ψυχής της υπήρξαν η αρετή, η πίστη και η αγάπη.

Την περιουσία της, την μοίρασε στους φτωχούς και όσα της απέμειναν σε μια Αδελφότητα αφιερωμένων παρθένων. Στη συνέχεια αφιερώθηκε στην ιεραποστολή και στα έργα του ελέους. Αρχισε την κατήχησή της, στα προάστια της αιώνιας πόλης, της Ρώμης. Ο λόγος της για άλλους λυτρωτικός, ενώ για άλλους ταπεινωτικός.

Την εποχή εκείνη βασίλευε ο Αντωνίνος ο Ευσεβής. Θέλοντας να μάθει για την τολμηρή γυναίκα, της οποίας η δράση είχε γίνει γνωστή και στο παλάτι, ζήτησε να τη δει. Μπροστά στον αυτοκράτορα η συνεσταλμένη και ντροπαλή κόρη δείχνει θάρρος και γενναιότητα υποστηρίζοντας την αλήθεια και στο τέλος νικά. Ο Αντωνίνος βλέποντας πως δεν μπόρεσε να πείσει τη νέα, την υποβάλλει σε τρομερά βασανιστήρια. Τίποτα όμως δεν την τρομάζει: «Ω ψυχής ανδρείας εν γυναικείω σώματι! Ω θαυμασίας επιδόσεως και μεγαλοψύχου!» αναφωνεί ο Γρηγόριος Νύσσης.

Η σιδερένια περικεφαλαία πυρακτώνεται και τοποθετείται στο κεφάλι της αγίας. Εκείνη όμως μένει άθικτη. Τη μαστιγώνουν και βάζουν φωτιά αντί για βάλσαμο στα καταπληγωμένα άκρα του σώματός της. Στις άθλιες φυλακές όπου μεταφέρεται, ελευθερώνεται από τις βαριές αλυσίδες, χάρη στην πίστη της.

Χαρακτηριστικό από τα μαρτύρια της Παρασκευής, ήταν όταν έπρεπε να μπει μέσα σε ένα καζάνι με βραστό λάδι και πίσσα. Ο Αγιος Πατέρας της όμως την προστάτεψε για μια ακόμη φορά και δεν έπαθε τίποτα. Αντίθετα ο τιμωρός της εκπεπληγμένος απ' το θαύμα και θέλοντας να ερευνήσει το θέαμα, τυφλώνεται από την επίδραση του κοχλάζοντος υγρού. Ταπεινωμένος ζητάει τη βοήθεια του θύματός του. Τότε εκείνη προσεύχεται: - «Βασιλεύ ο θεός των χριστιανών σε θεραπεύει από τη φοβερή τιμωρία της τυφλώσεως».

Ο Αντώνιος σώζεται και σταματάει τους διωγμούς, τους οποίους όμως ο διάδοχος του θα συνεχίσει εντονότερα. Τέλος το ξίφος πέφτει και ενώ το αίμα της Αγίας Παρασκευής πότιζε τη γη μας, η αγία ψυχή της επέταξε στο Νυμφίο Χριστό για να λάβει το βραβείο των αγώνων της.

Τιμάμε τη μνήμη της στις 26 Ιουλίου.

Από αρχιτεκτονικής πλευράς, ο ναός είναι μεγάλη ξυλόστεγος τρίκλιτος Βασιλική η οποία, ενώ εξωτερικά δεν προσδίδει κάτι ξεχωριστό στο ναό, κρύβει εσωτερικά τη χριστιανική μεγαλοπρέπειά της. Οι σημερινές διαστάσεις του ναού είναι 40 μ. μήκος, 22 μέτρα πλάτος και 21 μέτρα ύψος. Ο ναός διαιρείται σε τρία κλίτη από τα οποία το μεσαίο είναι υπερυψωμένο, με δύο τοξωτές κιονοστοιχίες. Η καθεμιά έχει τέσσερις κίονες και έναν πεσσό. Πάνω από τους τρεις δυτικούς κίονες μέχρι τον πεσσό, υψώνεται μια κάμαρα και πάνω απ' αυτήν τέσσερις αψίδες, με φανερή τη δυτική επίδραση στη διαμόρφωση του τόξου. Η στέγη του κυρίως ναού είναι ξύλινη και παλιά, τα άκρα των δοκών στολίζονται με σταυρούς και κοσμήματα. Το Ιερό Βήμα δεν καταλήγει σε κόγχη αλλά σε οριζόντια επιφάνεια, ενώ η οροφή και οι τοίχοι φέρουν νευρώσεις με αρκετά γλυπτά κοσμήματα δυτικής τεχνοτροπίας. Εκατέρωθεν του ναού υπάρχουν 2 παρεκκλήσια κάτω από τα οποία έχουν ταφεί Ενετοί ηγεμόνες.

Το αριστερό παρεκκλήσι είναι του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου πίσω από το οποίο υπάρχει το κωδωνοστάσιο. Και εδώ συναντάμε τα χαρακτηριστικά της δυτικής τέχνης. Οξυκόρυφα τόξα που καταλήγουν σε δίδυμους κιονίσκους διακοσμούν τους τοίχους. Η οροφή καλύπτεται από σταυροθόλια με εξέχουσες νευρώσεις, τα οποία καταλήγουν σε γλυπτά κοσμήματα. Αυτά απεικονίζουν αλυσοειδή πλέγματα, αμπελλόφυτα και σταφύλια. Στο παρεκκλήσι αυτό φυλάγεται μια πλάκα επιταφίου του 14ου αιώνα, με το οικόσημο του ηγεμόνος Πέτρου Lippamano. Πάνω από την πλάκα έχει τοποθετηθεί μια γυναικεία προτομή με ύψος 0,39 μ. Το άγαλμα μας δίνει τον τύπο της δεόμενης Θεοτόκου, όπως και πολλά άλλα γλυπτά που φυλάγονταν στη Θεσσαλονίκη, στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών και Θηβών. Σύμφωνα με τον Strzygowski πρέπει να είναι σύγχρονο της πρώτης οικοδομής της Βασιλικής και η θέση του ήταν στο τέμπλο ή στο Αγιο Βήμα ή κάτω από την ωραία Πύλη.

Οι απόψεις σχετικά με τη προέλευση της προτομής συγκρούονται. Έτσι, σύμφωνα με τον O. Pactou ανήκει στη μεσοβυζαντινή περίοδο, ενώ κατά τον O. Wulff στην προϊουστινιάνεια εποχή. Πάντως, η πιο πειστική ερμηνεία, είναι του Ανδρέα Ξυγγόπουλου ότι δηλαδή διακοσμούσε το προχριστιανικό προϊουστινιάνειο τέμπλο.

Το δεύτερο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής είναι αφιερωμένο στην Αγία Τριάδα. Είναι μεγαλύτερο από το προηγούμενο και ανάλογα διακοσμημένο. Γλυπτές παραστάσεις αμπέλου και σταφυλιών κοσμούν τις γωνίες του παρεκκλησίου, ενώ την κορυφή άνθη και κεφαλή λέοντος.

Στο εσωτερικό του ναού ξεχωριστός είναι ο γλυπτός διάκοσμος του τόξου που ανοίγεται πάνω από το τέμπλο. Ανάλογη μορφή έχει το τόξο στο ναό της Παρηγορητίσσης της Αρτης. Το τόξο είναι οξυκόρυφο, δίζωνο και καταλήγει σε κεφάλι λέοντος. Η εσωτερική ζώνη του καλύπτεται από φύλλα αμπέλου και σταφύλια ενώ η εξωτερική από γλυπτές μορφές ανθρώπων, που δυστυχώς το ύψος δεν μας επιτρέπει να προσδιορίσουμε αν είναι άγιοι ή απλός διάκοσμος.

Η περιγραφή όμως του ναού θα έχει μείνει ατελής αν δεν αναφερθούμε στους κίονες και στα κιονόκρανα. Δύο από τους δέκα κίονες βρίσκονται έξω από το ναό, κοντά στην είσοδο. Οι συγκεκριμένοι κίονες έχουν κιονόκρανα ολόιδια με δύο άλλους κίονες στην ανατολική πλευρά του ναού. Διακοσμούνται με ιωνικούς έλικες που φέρόυν κοσμήματα με το μονόγραμμα του Χριστού μέσα σε ένα στεφάνι από φύλλα. Τα δύο κιονόκρανα πριν από το ιερό είναι εξαιρετικής τέχνης, δίζωνα και κοσμούνται με φύλλα οκάνθης.

Ο λόγος για τον οποίο ο ναός χτίστηκε μακριά από την πόλη, αποτελεί αρχαιολογικό πρόβλημα, αφού βρέθηκε πως η σύγχρονη του ναού παλαιοχριστιανική πόλη βρίσκεται 1 χμ. προς τα ανατολικά. Οι απόψεις που εκφράζονται είναι τέσσερις: Ίσως επειδή ήταν κοιμητηριακός ναός, ίσως εξαιτίας του μαρτυρίου. Η τρίτη άποψη υποστηρίζει πως ήταν η έδρα του τοπικού επισκόπου αλλά και λόγω του Βαπτιστηρίου. Εκφέρεται επίσης η γνώμη ότι υπήρχε υστεροαρχαϊκός ναός αφιερωμένος στον Ολύμπιο Δία στη συγκεκριμένη τοποθεσία και ότι πάνω σ' αυτόν χτίστηκε χριστιανικός ναός αφιερωμένος στην Παναγία την Περίβλεπτο για να εξαλείψει τα υπολείμματα της εθνικής λατρείας.

Ο σημερινός ναός ταυτίζεται με το ναό της Παναγίας της Περιβλέπτου, πολιούχου της Χαλκίδας κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, ο οποίος τότε ανακαινίστηκε σε δυτικό ρυθμό και δόθηκε στο Λατίνο επίσκοπο ως εκκλησία του Αγ. Μάρκου και εξάρτημα του Αγίου Γεωργίου Βενετίας (San Giorgio Maggiore).

Μετά την άλωση της Χαλκίδας από τους Τούρκους οι ναοί έγιναν τζαμιά, ανάμεσα σ' αυτούς και η Αγία Παρασκευή. Οι υπάρχουσες τοιχογραφίες και τα κιονόκρανα καλύφθηκαν με ασβεστοκονιάματα και προστέθηκαν ασήμαντα προσκτίσματα. Στα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, ο ναός χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη και μετά την απελευθέρωση περιήλθε στους ορθόδοξους, που τιμάται από τότε ως πολιούχος της Χαλκίδας. Ισχυροί σεισμοί το 1854 και το 1884 προκάλεσαν μεγάλες υλικές ζημιές. Το 1922 ο ναός χρησιμοποιήθηκε για τη στέγαση Μικρασιατών προσφύγων. Ένας από τους σεισμούς προκάλεσε την κατάρρευση του παλιού κωδωνοστασίου, το οποίο ανηγέρθη το 1928 κατά τις υποδείξεις του Ακαδημαϊκού Αναστασίου Ορλάνδου.

Η χρονολογική τοποθέτηση της οικοδόμησής του είναι ένα επίσης δύσκολο πρόβλημα. Η μελέτη του μνημείου οδήγησε τους ειδικούς στη διατύπωση κάποιων απόψεων που συχνά έρχονται σε αντίθεση μεταξύ τους.

Ο πρώτος που ασχολήθηκε με το πρόβλημα ήταν ο A. Buchou. Κατά τη γνώμη του η Αγία Παρασκευή είναι η μεγαλύτερη στην Ελλάδα εκκλησία φραγκικής προέλευσης μιας και οι Φράγκοι κυριάρχησαν σ' αυτόν τον τόπο τρεις αιώνες πριν την υποδούλωση τους το 1470 στο Μωχάμετ ΙΙ. Σύμφωνα με το Γ. Λαμπάκη, η Αγία Παρασκευή είναι Βασιλική ξυλόστεγος του ΙΓ΄ αιώνα. Ο Stephani υποστήριξε ότι μόνο ένα τμήμα του ναού είναι βυζαντινό ενώ ο Vuger συνδυάζει όλες τις προηγούμενες απόψεις λέγοντας πως πρόκειται για ένα κράμα γοτθικής και βυζαντινής τεχνοτροπίας, που χτίστηκε από Έλληνες. Ο J. Struzygowski ασχολήθηκε συστηματικά με το θέμα και εξέφρασε τη γνώμη ότι είναι ένα παλαιοχριστιανικό και μάλιστα ιουστινιάνειο μνημείο. Την ίδια γνώμη εκφέρει ο Ν. Γιαννόπουλος με αφορμή τη μελέτη που πραγματοποίησε για τα γλυπτά του ναού καθώς και ο Ν. Καλογερόπουλος που συγκεκριμενοποιεί μάλιστα τη γνώμη του για αρχικό χτίσιμο του ναού την εποχή του Θεοδοσίου. Ο Γ. Σωτηρίου ισχυρίζεται ότι ο ναός ανήκει στα τέλη του Ε΄ αιώνα.

Οι συγκρουόμενες αυτές απόψεις οφείλονται στο συνδυασμό πολλών τεχνοτροπιών στο ναό, λόγω των πολλών κατακτητών που πέρασαν από τον τόπο μας αλλά και των καταστροφικών σεισμών που υπέστη.

Η γενική άποψη είναι ότι οι οικοδομικές φάσεις του ναού είναι τρεις:

α. ΠΑΛΑΙΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ. Σ' αυτήν οφείλονταν τα θεοδοσιανά κιονόκρανα του 5ου αιώνα μ.Χ., η τρίκλιτη Βασιλική και τα Βαπτιστήρια.

β. ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ. Διαρκεί από τον 8ο-12ο αι. μ. Χ. και κατά τη διάρκεια της σημειώνονται δύο υποπεριόδοι. Για την περίοδο αυτή δεν έχουμε συγκεκριμένες μαρτυρίες.

γ. ΦΡΑΓΚΙΚΗ. Πριν το 1927 ο ναός υπέστη φραγκική μετασκευή. Το 14ο αιώνα χτίστηκε το βόρειο Παρεκκλήσι. Πολλές τοιχογραφίες και υστεροβυζαντινά στοιχεία της 3ης αυτής περιόδου διατηρούνται μέχρι σήμερα.,

Σχετικά με τις οικοδομικές φάσεις υπάρχουν και άλλες απόψεις. Όπως του Strzygowski για δύο οικοδομικές περιόδους, μια παλαιοχριστιανική και μια φραγκική και του Koder που εισάγει μέχρι και μια 4η περίοδο του 8ου αιώνα. Η ύπαρξη μιας 4ης περιόδου δεν είναι τεκμηριωμένη, αφού από το 700-800 μ.Χ. δεν έχει αναφερθεί κανένα γεγονός ούτε κάποια έμμεση μαρτυρία ενώ για τις 3 φάσεις που προαναφέραμε οι αρχαιολογικές ειδήσεις είναι σαφείς.

Ανεξάρτητα πάντως από προσωπικές απόψεις και τεχνοτροπίες, η Αγία Παρασκευή ήταν, είναι και θα είναι ο πυρήνας της ορθόδοξης οικογένειας των κατοίκων της Χαλκίδας. Τα στίγματα που έχει αφήσει πάνω της το πέρασμα των χρόνων, μας ενώνουν με το παρελθόν και τους πρώτους χριστιανούς στον τόπο μας. Μας θυμίζει το χρέος που έχουμε όχι μόνο ως χριστιανοί αλλά και ως άνθρωποι και τη μεγαλοπρέπεια Αυτού που θα μας οδηγήσει στη βασιλεία των Ουρανών, όσο και να την στριμώχνουν οι πολυκατοικίες.

«  Προηγούμενo άρθρo	Επόμενo άρθρo  »