β) Η Χαλκίδα στους αρχαίους χρόνους
Η Χαλκίδα στους γεωμετρικούς χρόνους:
Η πρώιμη γεωμετρική περίοδος βρίσκει τη Χαλκίδα μάλλον αραιά κατοικημένη. Η Μάνικα κατοικείται ακόμη, αλλά τώρα υπάρχουν σοβαρά ίχνη κατοικήσεως στις βόρειες και δυτικές υπώρειες του Βαθροβουνίου. Στο μυκηναϊκό νεκροταφείο της Παναγίτσας εξακολουθούν να θάβουν τους νεκρούς τους. Ενα αγνώστου εκτάσεως Πρωτογεωμετρικό νεκροταφείο εντοπίστηκε στη νότια πλευρά του λοφίσκου Γύφτικα. Αλλοι ΠΓ τάφοι βρέθηκαν στο Αλωνάκι, Αρέθουσα και Μακρυχώραφο.
Ο οικισμός πρέπει να βρισκόταν στις πλαγιές του Βαθροβουνίου, όπου έχει βρεθεί άφθονο υλικό από τάφους και αποθέτες.
Η μεγάλη ακμή της Χαλκίδας αρχίζει προς το τέλος των γεωμετρικών χρόνων. Η πρώτη μεγάλη αποικιστική κίνηση αρχίζει από εδώ. Όλες οι πόλεις της Εύβοιας έλαβαν μέρος αλλά πρωτοστάτησαν η Χαλκιδα και η Ερέτρια. Τα αίτια που οδήγησαν στον αποικισμό, ήταν πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά. Πιθανώς ο πληθυσμός της Εύβοιας να είχε αυξηθεί κατά τους χρόνους εκείνους (9ος - 8ος π.Χ. αιώνας). Οι Χαλκιδέοι θαλασσοπόροι διάλεξαν δυο κατευθύνσεις, μια προς την Ανατολή και μία προς τη Δύση, όπου βρήκαν πρόσφορο έδαφος για μονιμότερες εγκαταστάσεις.
Από τις ανασκαφές που έχουν γίνει μέχρι τώρα, δεν έχει βρεθεί κάτι που να θυμίζει την παντοδύναμη πόλη της ύστερης γεωμετρικής περιόδου. Μεμονωμένα λείψανα γεωμετρικών σπιτιών είναι τα μόνα δείγματα. Γεωμετρική κεραμεική βρίσκεται σε μικρή ποσότητα στα κατώτερα στρώματα των ανασκαφών. Αιτία είναι η καταστροφή της γεωμετρικής πόλης από τη μεταγενέστερη κλασική και ελληνιστική κατοίκηση. Λίγοι γεωμετρικοί τάφοι και αποθέτες βρέθηκαν στην περιοχή Αγιος Ιωάννης, Γύφτικα και Βροντού.
Οι ανασκαφές δείχνουν ότι η Χαλκίδα της γεωμετρικής εποχής δεν καταλαμβάνει μόνο το Βαθροβούνι, αλλά έχει επεκταθεί προς τις Καμάρες και ολόκληρο το χώρο νοτίως του λόφου του Αγ. Ιωάννη. Προς βορά και δυτικά δεν επεκτεινόταν άλλο, αφού βρέθηκαν τάφοι στην οδό Κυζίκου και στο Αλωνάκι.
Η νέα τεχνολογία που έφερε η εισαγωγή του σιδήρου ήδη από τον 10 π.Χ. αι., δημιουργεί τάξεις τεχνιτών, που απαιτούν νέα κοινωνική οργάνωση, ενώ συγχρόνως αναπτύσσεται το εμπόριο και η ναυσιπλοϊα. Η Χαλκίδα μαζί με την Ερέτρια γίνονται οι σημαντικές πόλεις της Εύβοιας, ενώ το Λευκαντί αυτή την εποχή παρακμάζει.
Ο 8ος αι. π.Χ., ή οι αρχές του 7ου, είναι περίοδος διαμάχης μεταξύ Χαλκίδας και Ερέτριας για την επικράτηση στην κοιλάδα του Λήλαντα.
Το σημαντικότερο όμως γεγονός της περιόδου είναι ο δεύτερος αποικισμός προς τη Δύση, κυρίως προς την Ιταλία και τη Σικελία αυτή τη φορά, όπου η Χαλκίδα μαζί με την Ερέτρια παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο. Αποικίζονται οι Πιθηκούσες, που αποτελούν και την πρώτη αποικία στη Δύση, η Κύμη στην Ιταλία, η Νάξος στη Σικελία κ.ά., ενώ αποικίες ιδρύονται στη Χαλκιδική.
Η Χαλκίδα στους αρχαϊκούς χρόνους:
Γνωστές αποικίες της Χαλκίδας στο βόρειο Αιγαίο ήταν η Όλυνθος, η Νεάπολη, η Μηκύβερνα, η Απολλωνία, η Τορώνη, η Σερμύλη, η Αρναί, η Σάρτη, η Αφυτις, η Σίγγος, η Πίλωρος, η Ασσα, η Γαληψός, η Ορθαγόρεια και η Θύσσος.
Η Χαλκίδα και η Ερέτρια ήταν οι πρώτες ελληνικές πόλεις που έστειλαν αποίκους στην Ιταλία και τη Σικελία, μετά από την ίδρυση αποικιών στη Χαλκιδική.
Η ίδρυση των αποικιών φαίνεται ότι αποδυνάμωσε τη μητρόπολη που τον 7ο αιώνα εμπλεκόταν σε πόλεμο με τους Ερετριείς για την κατοχή του Ληλαντίου πεδίου. Ο επικός αγώνας διεξήχθη σε πολλές φάσεις και έληξε κατά πάσα πιθανότητα με ήττα της Ερέτριας. Η αριστοκρατική γενιά των Χαλκιδέων ιπποβοτών διεκδικεί τη νίκη αυτή.
Τον 6ο αι. π.Χ., η Χαλκίδα συνάπτει διαδοχικά συμμαχίες με τη Σπάρτη (510 π.Χ.) και τη Βοιωτία (507 π.Χ.). Το 506 π.Χ., μετά τη σύρραξη με τους Αθηναίουςα και τη νίκη των τελευταίων, εγκαθίστανται στη Χαλκίδα αθηναίοι κληρούχοι.
Η εμπορική δραστηριότητα τον 7ο και τον 6ο αι. π.Χ. έχει ως αποτέλεσμα την κοπή νομισμάτων από το γ' τέταρτο του 6ου έως το β' τέταρτο του 5ου π.Χ. αι., δηλαδή μέχρι την εγκατάσταση των Αθηναίων κληρούχων.
Μέχρι τον 5ο π.Χ. αιώνα η Χαλκίδα κυβερνήθηκε από τους ιπποβότες. Το πολίτευμά της ήταν αριστοκρατικό και τιμοκρατικό. Οι πλούσιες πεδιάδες των Ψαχνών και του Λήλαντα ευνόησαν την ανάπτυξη ισχυρών γαιοκτημόνων. Η ένδοξη εποχή της Χαλκίδας συνεχίστηκε μέχρι το τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα οπότε ο πλούτος της Εύβοιας έγινε αντικείμενο βλέψεων των Αθηναίων.
Κεραμεικά ευρήματα της αρχαϊκής Χαλκίδος υπάρχουν στο λόφο Καλλιμάνη, στις Καμάρες και στο Πεδίο Βολής. Στην τελευταία θέση υπάρχουν αρκετά οικοδομικά λείψανα. Ολη η βόρεια πλευρά του Βαθροβουνίου και η περιοχή γύρω από την Αρέθουσα κατοικήθηκε στους αρχαϊκούς χρόνους. Λείψανα κτηρίων και πλήθος από λαξεύματα στο βράχο δείχνουν εντατική κατοίκηση στο Βαθροβούνι, που κατά μία εκδοχή πήρε το όνομα του από αυτά στους νεότερους χρόνους. Τα οικοδομικά λείψανα του 7ου π.Χ. αιώνα είναι πολύ σπάνια στις ανασκαφές, που έγιναν τα τελευταία χρόνια.
Η Χαλκίδα στους κλασικούς χρόνους:
Οι κλασικοί χρόνοι (479 π.Χ.) βρίσκουν τη Χαλκίδα οικονομικά εξουθενωμένη στο άρμα της αθηναϊκής ηγεμονίας. Οι Αθηναίοι καταργούν τα τοπικά αυτόνομα νομισματοκοπεία και η Χαλκίδα δεν κόβει πλέον νομίσματα. Τα καταπιεστικά μέτρα των Αθηναίων συστηματοποιούνται και εντείνονται κατά τα μέσα του 5ου αιώνα. Ο πληθυσμός της Χαλκίδας και γενικότερα της Εύβοιας αλλοιώνεται με την εγκατάσταση το 506 π.Χ., τεσσάρων χιλιάδων Αθηναίων κληρούχων. Το δημοκρατικό πολίτευμα που επιβλήθηκε από τους κατακτητές καθιερώνεται οριστικά. Οι πόλεις της Εύβοιας πληρώνουν ετήσιο φόρο στο ταμείο της Δήλου, αργότερα των Αθηνών.
Η αντίθεση των Ευβοέων στη σκληρή αυτή μεταχείριση εκδηλώνεται αποφασιστικά το 446 π.Χ. μετά την ήττα των Αθηναίων στην Κορώνεια της Βοιωτίας. Οι ιπποβότες της Χαλκίδας παίζουν πρωτεύοντα ρόλο στην εξέγερση. Τελικά η αποφασιστικότητα του Περικλή καταστέλει την επανάσταση. Η Εύβοια υποδουλώνεται και εγκαθίστανται πάλι στη Χαλκίδα 2000 κληρούχοι, που καταλαμβάνουν τα κτήματα των ιπποβοτών. Από το 446 π.Χ. μέχρι το 411 π.Χ. οι Χαλκιδείς είναι υπήκοοι των Αθηναίων.
Καθ' όλο τον 5ο αιώνα η Χαλκίδα είναι μια πόλη με δευτερεύοντα σημασία στον ελληνικό χώρο. Τα ευρήματα του 5ου αιώνα είναι ελάχιστα. Η πόλη δεν έχει μεγάλη έκταση και είναι τοποθετημένη κυρίως στη βόρεια και ανατολική πλευρά του Βαθροβουνίου. Στον πεδινό χώρο εξαπλώνεται στην περιοχή Αγιος Ιωάννης και στις πρώην Εργατικές Κατοικίες.
Λείψανα κτιρίων έχουν βρεθεί σε ανασκαφές στο κοίλωμα που υπάρχει μεταξύ της θέσης Καμάρες και του λόφου του Αγ. Ιωάννη. Ανήκουν σε ιδιωτικές κατοικίες και εργαστήρια αλλά παρουσιάζουν μεγάλη καταστροφή λόγω της μεταγενέστερης κατοικήσεως. Τα θεμέλια των κλασικών σπιτιών καταστράφηκαν ολοκληρωτικά ή εν μέρει για να κτιστούν τα ελληνιστικά και ρωμαϊκά κτήρια. Αρκετά οικοδομικά λείψανα του 5ου π.Χ. αιώνα σώζονται στην περιοχή του πεδίου βολής. Σε πολλά σπίτια ο βράχος έχει λαξευθεί για να χρησιμεύσει σαν υποδομή σπιτιών ή άλλων σπουδαιότερων κτιρίων. Ο λόφος Βαθροβούνι πρέπει να ήταν κατοικημένος και πιθανώς να υπήρχε μια μικρή ακρόπολη στην κορυφή του.
Οι μνείες για ιερά ή άλλα δημόσια οικοδομήματα είναι σχεδόν ανύπαρκτες. Γνωστός από επιγραφή είναι ένας ναός του Ολυμπίου Διός. Επρόκειτο για ένα επιβλητικό κτίριο της εποχής. Τα πέντε υπερμεγέθη κιονόκρανα που βρίσκονται στο Μουσείο Χαλκίδας προέρχονται από ένα ναό μεγάλων διαστάσεων του 480-470 π.Χ. Από τη θέση στην οποία βρέθηκαν συμπεραίνουμε ότι ο σπουδαίος αυτός ναός ήταν χτισμένος σε μια ψηλή δεσπόζουσα τοποθεσία μακριά από την κυρίως πόλη, προς τη μεριά του Ευριπου. Μέχρι στιγμής δεν έχουμε σοβαρές ενδείξεις για κατοίκηση του χώρου του μετέπειτα βυζαντινού κάστρου από τον 5ο π.Χ. αιώνα. Λίγοι κλασικοί τάφοι έχουν βρεθεί σε πολύ μεγάλο βάθος.
Η Χαλκίδα εκτείνεται προς τα ανατολικά στο βόρειο ήμισυ του Ληλαντίου. Μικρός οικισμός και αγροκτήματα υπήρχαν στην Αγία Ελεούσα και Δοκό. Σπουδαίο κτήμα με πώρινους κίονες εντοπίσθηκε στη θέση Δύο Δένδρα, ενώ ναός της Αθηνάς τοποθετείται κοντά στο Δοκό.
Μεμονωμένες ταφές ή συστάδες τάφων ανεσκάφησαν ή βρέθηκαν τυχαίως στις περιοχές Αγιος Δημήτριος, Κακή Κεφαλή, Λιανή Αμμος, Νεάπολη και Λάτσατα. Πολλοί τάφοι που έχουν λαξευθεί στο βράχο, στη νότια και δυτική πλαγιά του Βαθροβουνίου και στην ανατολική πλευρά του Μπαταριά δεν είναι δυνατόν να χρονολογηθούν, γιατί είναι από παλαιά συλημένοι.
Το 410 π.Χ. είναι μια σπουδαία χρονολογία για την Εύβοια. Οι Χαλκιδείς αποστατούν και τους ακολουθούν όλες οι ευβοϊκές πόλεις. Εχοντας σύμμαχο τη γειτονική Βοιωτία αποφασίζουν για να αντιμετωπίσουν τους Αθηναίους να κλείσουν το στενό του Ευρίπου. Αρχίζει λοιπόν ένα μεγαλεπήβολο έργο, η επιχωμάτωση του Ευρίπου, που την αναφέρει ο ιστορικός Διόδωρος (90-21 π.Χ.). Σε σύντομο χρονικό διάστημα με τη συνεργασία των Βοιωτών που επιχωμάτωσαν από την αντίθετη πλευρά, τελείωσε το έργο, αφού άφησαν ένα μικρό πέρασμα για να χωράει μόνο ένα πλοίο. Και στις δυο πλευρές έχτισαν από ένα πύργο και τοποθέτησαν ξύλινη γέφυρα.
Το έτος 410 π.Χ. σημειώνει την ανεξαρτησία της Εύβοιας. Μια περίοδος ακμής αρχίζει για τη Χαλκίδα. Παρόλο ότι επανέρχεται στη Β' Αθηναϊκή Συμμαχία το 378/7 π.Χ. εξακολουθεί να διατηρεί την αυτονομία της έως τις αρχές του β' ημίσεως του 4ου αιώνα.
Το 334 π.Χ. γίνεται μια νέα επέκταση της πόλης. Οι Μακεδόνες κύριοι της Εύβοιας φροντίζουν να οχυρώσουν καλύτερα τη στρατηγική θέση της Χαλκίδας. Ετσι κτίστηκαν πάλι πύργοι στη γέφυρα, οι οποίοι περιβλήθηκαν με τείχος. Πιθανώς με τη λέξη Εύριπος οι αρχαίοι εννοούσαν την ευβοϊκή και κυρίως τη βοιωτική πλευρά του τείχους. Τα ίχνη της αρχαίας οχυρώσεως στο λόφο του Καράμπαμπα δείχνουν ότι εδώ βρισκόταν το ένα φρούριο του Ευρίπου. Κατά το Γερμανό αρχαιολόγο Welter το φρούριο του Καράμπαμπα χτίστηκε κατά την περίοδο της επιχωμάτωσης το 410 π.Χ. και χρησίμευε για την προστασία του βοιωτικού πληθυσμού. Καμιά μνεία δεν υπάρχει γι' αυτό στις αρχαίες πηγές.
Η πλευρά της Χαλκίδας παρά τη γέφυρα φαίνεται ότι ήταν καλά οχυρωμένη. Κατά την κατεδάφιση του ενετικού φρουρίου της γέφυρας το 1890 φάνηκαν οι βάσεις της αρχαίας γέφυρας που αποτελείται από ορθογώνιους λιθοπλίνθους.
Μαζί με τον Εύριπο τειχίσθηκε και το βουνό Κάνηθος της Χαλκίδας. Ο αρχαιολόγος Αδαμάντιος Σάμψων υποστηρίζει ότι ο Κάνηθος ήταν το σημερινό Βαθροβούνι, όπου υπάρχουν ερείπια της αρχαίας ακρόπολης, θεωρώντας ότι καμία άλλη τοποθεσία της Χαλκίδας δεν μπορεί να διεκδικήσει την ονομασία αυτή. Το ύψωμα Βελή μπαμπά που προτείνει ο Ολλανδός αρχαιολόγος Bakhuizen δεν έχει παρουσιάσει αρχαία λείψανα, εκτός από μερικούς λόφους, είναι δε πολύ ασήμαντο εν σχέσει με το Βαθροβούνι, το οποίο λόγω της σπουδαιότητάς του δεν μπορεί να μην είχε κάποια ονομασία κατά τους αρχαίους χρόνους. "Είναι λοιπόν το Βαθροβούνι ο σκιερός λόφος που δέσποζε πάνω από την αρχαία πόλη. Η λέξη σκιερός εξηγείται και από τη θέση του βουνού, που ένα μεγάλο μέρος της ημέρας σκιάζει το χώρο, όπου ήταν κτισμένη η αρχαία πόλη. Μπορούμε να δεχθούμε επίσης ότι μεγάλο μέρος του βουνού ηταν δασωμένο κατά τους χρόνους εκείνους" σύμφωνα με τον Αδαμάντιο Σάμψων.
Σήμερα, απομένουν λίγα σημάδια να θυμιζουν την οχύρωση στο λόφο Κάνηθος (Βαθροβούνι). Το σχήμα του τείχους είναι ακανόνιστο, στο εσωτερικό του δε δεν υπάρχουν παρά ελάχιστα λείψανα οικοδομημάτων. Κατά διαστήματα διακρίνονται πύργοι. Ο αρχαιολόγος Παπαβασιλείου στις αρχές του περασμένου αιώνα διέκρινε δέκα πύργους. Γύρω από το τείχος υπάρχουν βαθειές τάφροι, λαξευμένες από βράχο, που καταλήγουν στη θάλασσα. Σε πολλά σημεία έχουν επιχωσθεί με την πάροδο του χρόνου. Προφανώς είχαν αμυντικό σκοπό. Κατά τον Παπαβασιλείου χρησίμευαν για να κατεβαίνουν οι κάτοικοι του κάστρου στις πηγές της Αρέθουσας και του Τροχού και να υδρεύονται. Κατά τον ίδιο οι σκαλισμένες βαθμίδες στο βράχο είχαν την αυτή χρησιμότητα.
Προς το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. η πόλη καταλαμβάνει μια ημισεληνοειδή έκταση γύρω από τον όρμο του Αγίου Στεφάνου. Αυτή την εποχή πρέπει να υπήρχε ένας δρόμος που ξεκινώντας από την πόλη περνούσε ανάμεσα στα δυο βουνά (θέση Καλογρίτσα), ανατολικά της ακροπόλεως Κάνηθος (Βαθροβούνι) και έβγαινε προς το μέρος της Λαμψάκου. Στο λόφο Καλλιμάνη με την κατεύθυνση προς το πεδίο βολής υπάρχουν ίχνη αρχαίας οδού λαξευμένης στο βράχο.
Ήδη από την κλασική εποχή στα άκρα της πόλης ήταν εγκατεστημένα εργαστήρια μεταλλουργίας. Οικοδομικά λείψανα εργαστηρίων έχουν εντοπισθεί σε τρεις θέσεις παρά την Κακή Κεφαλή και τον όρμο Φαρμακίδη. Η μεταλλουργία του χαλκού συνεχίστηκε μέχρι τους χρόνους του Μ. Αλεξάνδρου.
Κατά τον 4ο π.Χ. αιώνα τα νεκροταφεία της Χαλκίδας πρέπει να βρίσκονταν στο βόρειο ακατοίκητο μέρος της χερσονήσου (Νεάπολη, Κακή Κεφαλή) και στο Αλωνάκι.
Η Χαλκίδα στους ελληνιστικούς χρόνους:
Από το 323 η Χαλκίδα εισέρχεται στην ελληνιστική περίοδο. Μέχρι το 146 π.Χ. η Χαλκίδα κι ολόκληρη η Εύβοια διέρχεται περίοδο αναστατώσεων και πολιτικών αλλαγών. Η πόλη αλλάζει συνεχώς κυριάρχους, άλλοτε πιστή στους Μακεδόνες κι άλλοτε στους Ρωμαίους. Οι συνεχείς πόλεμοι των Διαδόχων, των Επιγόνων, των Μακεδόνων και Ρωμαίων την φθείρουν παρόλα ταύτα όμως η Χαλκίδα τον 3ο και 2ο αιώνα διέρχεται μια περίοδο ακμής.
Τον 3ο π.Χ. αιώνα η Χαλκίδα είναι μια πολυάνθρωπη πόλη με θέατρα, σημαντική εμπορική κίνηση και αξιόλογη πνευματική άνθιση. Σπουδαίοι φιλόσοφοι, καλλιτέχνες και συγγραφείς διαμένουν ή κατάγονται από αυτή. Ο Ηρακλείδης ο Κρητικός μας δίνει μια περιγραφή της Χαλκίδας του 2ου ημίσεως του 3ου π.Χ. αιώνα. Η πόλη ήταν δασόφυτη αντίθετα προς τη σημερινή και είχε άφθονα νερά, γλυφά κυρίως. Είχε γυμνάσια, στοές, θέατρα, καλιτεχνήματα και μια περίφημη αγορά. Η έκτασή της ήταν μεγάλη με περίμετρο 70 στάδια.
Η αγορά της πόλης που αποτελείτο από τρεις στοές, τοποθετείται από τον Ηρακλείδη κοντά στο λιμάνι της πόλης, προς τη μεριά του Ευρίπου. Εδώ βρίσκεται το κυριότερο λιμάνι της πόλης και γίνονται οι εμπορικές συναλλαγές. Ομως η πόλη βρίσκεται πάντα στην παλιά θέση. Εκτός απο την αγορά που αναφέρει ο Ηρακλείδης η κύρια αγορά της Χαλκίδας έπρεπε να βρίσκεται στο κέντρο της πόλης, κοντά στον όρμο του Αγίου Στεφάνου, που από παλιότερα χρησίμευε σαν το κυριότερο λιμάνι της.
Η ελληνιστική Χαλκίδα καταλαμβάνει μεγάλη έκταση. Πυκνή είναι η κατοίκηση από τον Αγιο Στέφανο μέχρι τον Αγιο Ιωάννη, τον Πλάτανο και τα Λάτσατα. Οι λόφοι του Αγ. Ιωάννη, Καλλιμάνη και το χαμηλό ύψωμα στα Γύφτικα ήταν καλυμμένοι από κτήρια. Σ' όλες σχεδόν τις ανασκαφές της Χαλκίδας βρίσκονται ελληνιστικά κτίρια του 3ου - 2ου αιώνα.
Από τις συνεχείς ανασκαφές στις πρώην Εργατικές Κατοικίες αποδεικνύεται ότι η πόλη είχε κανονικό σχέδιο σύμφωνα με το "ιπποδάμειο" πολεοδομικό σύστημα. Δρόμοι πλάτους 4-5 μέτρων χωρίζουν σε κανονικά οικοδομικά τετράγωνα την περιοχή τουλάχιστον από την πρώιμη ελληνιστική περίοδο. Οι ανασκαφές αποκαλύπτουν ευρύχωρες ελληνιστικές κατοικίες με μεγάλα δωμάτια, εσωτερική αυλή και φρέατα. Συνήθως το θεμέλιο τους αποτελείται από πλακοειδείς πωρόλιθους. Πάνω σ' αυτούς εδράζεται τοίχος από επιμελώς τοποθετημένους λίθους, ενώ η ανοδομία είχε ως υλικό τους πλίνθους.
Ενα εντυπωσιακό και πολύπλοκο σύστημα υδρεύσεως υπήρχε στην ελληνιστική Χαλκίδα, κυρίως στην περιοχή ανατολικά του Αγ. Ιωάννου μέχρι τα Γύφτικα. Εχουν βρεθεί κατά καιρούς βαθειά φρέατα σοφατισμένα, τα οποία επικοινωνούσαν με σήραγγες. Πυκνό δίκτυο φρεάτων βρέθηκε στο χώρο του εργοστασίου Πειραϊκή Πατραϊκή. Στην πρώιμη περίοδο φαίνεται ότι είχαν εγκαταληφθεί.
Ενα αγγειοπλαστικό εργαστήριο του 3ου αιώνα ανεσκάφη στην οδό Κάτω Πανιωνίων, με ακέραιο σχεδόν τον κεραμεικό κλίβανο. Στην ίδια περιοχή έχουν εντοπισθεί ίχνη και άλλων εργαστηρίων.
Δυο πολύ σημαντικά νεκροταφεία της ελληνιστικής Χαλκίδας έχουν ανασκαφεί. Το ένα βρισκόταν πλησίον της Αρέθουσας στους πρόποδες και στις πλαγιές του Βαθροβουνίου. Πλούσιοι τάφοι από τον 3ο έως τον 1ο π.Χ. αιώνα ερευνήθηκαν, αλλά και αρκετοί μεταγενέστεροι. Εδώ φάνηκε τμήμα δρόμου με κατεύθυνση σχεδόν όμοια με αυτή της σημερινής οδού Χαλκίδας - Ερέτριας. Στην ανατολική πλευρά του υπήρχαν οι τάφοι, κεραμοσκεπείς ή λαξευμένοι σε βράχο. Το άλλο νεκροταφείο ήταν στην Παναγίτσα με τάφους 3ου και 2ου π.Χ. αιώνα.
Ενα μεγάλο νεκροταφείο που ήταν σε χρήση από τη μυκηναϊκή εποχή βρισκόταν στη θέση Βρωμούσα. Πολλές από τις επιτύμβιες στήλες του Μουσείου Χαλκίδας προέρχονται από εκεί.
Οι Χαλκιδείς της ελληνιστικής περιόδου φημίζονται για την καλή ζωή τους. Οι αρχαίες πηγές αναφέρουν πολυτελείς κατοικίες. Μέχρι στιγμής ίχνη μόνο ήλθαν στο φως. Το περίφημο ελληνιστικό ψηφιδωτό της οδού Ερετρίας (α' μισό του 3ου π.Χ. αιώνα) ήλθε στο φως στο εργοστάσιο Πειραϊκή Πατραϊκή. Τα θέατρα της Χαλκίδας πρέπει να βρίσκονταν κάπου στη βόρεια πλευρά του βουνού Κάνηθος. Ο Παπαβασιλείου είχε εντοπίσει ίχνη ενός θεάτρου παρά το λόφο Καλλιμάνη.
Το 200 π.Χ. η Χαλκίδα παραμένει πιστή στους Μακεδόνες και στην πόλη διαμένει μονίμως μακεδονική φρουρά. Ο Φίλιππος ο Ε' είναι σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Ρωμαίους που βρίσκουν την ευκαιρία στην απουσία του και καταλαμβάνουν την πόλη. Η βασική αρχαία πηγή για την άλωση της Χαλκίδας είναι ο Τ. Λίβιος (Ρωμαίος ιστορικός 59 π.Χ. - 17 μ.Χ.). Οι Ρωμαίοι κυριεύουν αιφνιδιαστικά ένα πύργο του τείχους και κατόπιν μπαίνουν στην πόλη όπου λεηλατούν και σφάζουν τον πληθυσμό.
Η καταστροφή φαίνεται ότι ήταν μεγάλη και ότι ολόκληρη η πόλη καταστράφηκε. Για πρώτη φορά στην ιστορία της η Χαλκίδα κυριεύεται από ξένο επιδρομέα.
Όπως αναφέρει ο αρχαιολόγος Αδαμάντιος Σάμψων στο βιβλίο του "Συμβολή στην Τοπογραφία της Αρχαίας Χαλκίδας από τους Προϊστορικούς χρόνους μέχρι το τέλος της Ρωμαϊκής Περιόδου", το σχετικό χωρίο του Λίβιου πρέπει να ερμηνευτεί με μεγάλη προσοχή. Οι Μακεδόνες κατείχαν προφανώς τα δύο φρούρια στον Εύριπο γιατί αυτά ήταν τα πιο επίκαιρα. Οι Ρωμαίοι ήθελαν να καταστρέψουν κυρίως τα κάστρα του Ευρίπου και να απελευθερώσουν το στενό. Εδώ λοιπόν έγινε η επίθεση. Το βασιλικό οπλαστάσιο και οι σιταποθήκες που αναφέρει ο Λίβιος ότι πυρπολήθηκαν βρίσκονται κοντά στη γέφυρα μέσα στα τείχη. Η αγορά και το εμπόριο βρίσκονταν στον ίδιο περιορισμένο χώρο. Ο Βρανόπουλος αναφέρει την ανακάλυψη το 1932 πλησίον του ναού της Αγ. Παρασκευής ελληνιστικού κτιρίου, το οποίο χαρακτηρίστηκε σαν σιταποθήκη. Εδώ βρέθηκε επιγραφή σχετική με την τροφοδοσία της μακεδονικής φρουράς της Χαλκίδας κατά τους χρόνους εκείνους.
Η καταστροφή θα επεκτάθηκε και στην πόλη του Αγ. Στεφάνου. Πλήθος καλλιτεχνημάτων καταστράφηκαν κατά το Λίβιο. Όταν ο Φίλιππος έφθασε στη Χαλκίδα την βρήκε κατεστραμμένη, πυρπολημένη και τους κατοίκους να θάβουν τους νεκρούς τους. Η εσπευσμένη ταφή των νεκρών και η πυκνότητα των ταφών στην περιοχή Αγ. Στεφάνου κατά τους χρόνους αυτούς πιθανόν να έχει κάποια σχέση με το γεγονός αυτό. ίχνη στρώματος τέφρας, που συναντάμε σε ελληνιστικά κτίρια της περιοχής Εργατικές Κατοικίες ίσως σχετίζονται με την καταστροφή.
Η Χαλκίδα στους ρωμαϊκούς χρόνους:
Το 197 π.Χ. η Χαλκίδα καταλαμβάνεται από τους Ρωμαίους αλλά το επόμενο έτος κηρύσσεται ανεξάρτητη από τον Φλαμινίνο όπως και οι άλλες ελληνικές πόλεις. Η Χαλκίδα ακολουθεί στο εξής φιλορωμαϊκή πολιτική και κόβει ύστερα από μακροχρόνια παύση νομίσματα. Η πόλη γίνεται το κέντρο του "Κοινού των Ευβοέων" που ανασυστήθηκε από τον Φλαμινίνο. Η κολακεία των Χαλκιδέων προς τους Ρωμαίους φαίνεται από επιγραφές, που μιλούν για ανάθεση ανδριάντων στον Φλαμινίνο και την οργάνωση γιορτών με την ονομασία "Ρωμαία".
Το 191 π.Χ. η Χαλκίδα καταλαμβάνεται από τον Αντίοχο τον Γ' της Συρίας και η ρωμαϊκή φρουρά διώκεται από τα φρούρια της πόλης. Το επόμενο έτος ο Αντιόχιος διώκεται και η Χαλκίδα επανέρχεται στη ρωμαϊκή κυριαρχία. Η ουσιαστική υποταγή της πόλης στους Ρωμαίους αρχίζει από την εποχή αυτή. Τυπικά το 146 π.Χ. η Χαλκίδα, όπως και η υπόλοιπη Ελλάδα περιέρχεται στους Ρωμαίους.
Ο 2ο αιώνας παρ' όλη την πολιτική εξουθένωση της πόλης είναι περίοδος ακμής για τη Χαλκίδα, που θεωρείται μια από τις σπουδαιότερες πόλεις της Ελλάδας για την ιστορία της, τη στρατηγική της θέση και ιδίως για το φυσικό φαινόμενο του Ευρίπου. Είναι ένα πολιτιστικό κέντρο με μεγάλη ακτινοβολία. Φημίζεται για τις διασκεδάσεις της και τα συμπόσια της.
Μετά το 191 π.Χ. οι Χαλκιδείς αφιερώνουν "γυμνάσιο" προς τιμή του Φλαμινίνου και του Ηρακλή. Το κτίριο που ανεσκάφη το 1900 δυτικά του λόφου Αγιος Ιωάννης και χαρακτηρίστηκε ως γυμνάσιο ή παλαίστρα ανήκει σε μεταγενέστερη εποχή. Στην πηγή της Αρέθουσας είναι ορατά αρχαία λείψανα (κίονες, διάφορα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, τμήμα ψηφιδωτού). Πρόκειται περί σπουδαίου κτηρίου ασφαλώς ιερού, για το οποίο μιλούν και αρχαίες πηγές.
Αφιέρωσαν επίσης οι Χαλκιδείς ναό προς τιμή του Απόλλωνος και του Φλαμινίνου, το "Δελφίνιον". Ιδιαίτερη σημασία έχει η επιγραφή που βρέθηκε στη θέση Τρύπα, στις βορειοδυτικές υπώριες του Βαθροβουνίου (Δύο Δένδρα) και αναφέρει αγώνες προς τιμή του Ηρακλή. Η επιγραφή ανήκει στο β' μισό του 2ου π.Χ. αιώνα και πιθανόν έχει σχέση με το στάδιο της πόλης που είναι φυσικό να βρισκόταν σ' αυτό το μέρος. Η εκτεταμένη επίπεδη έκταση και οι πλαγιές του υψώματος του Βαθροβουνίου, που χρησίμευαν σαν φυσικές κερκίδες ήαν κατάλληλα για το σκοπό αυτό.
Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους πολλές ξένες θεότητες λατρεύονταν στη Χαλκίδα. Ένα κτήριο, που ο αρχαιολόγος Παπαβασιλείου ταύτισε με το ναό της Ίσιδας, ανεσκάφη σε μια θέση μεταξύ της πηγής της Αρέθουσας και του ενετικού υδραγωγείου.
Η Χαλκίδα της Ρωμαιοκρατίας είναι ανασκαφικά η πιο γνωστή περίοδος. Κατά την πρώιμη ρωμαϊκή περίοδο η πόλη ευημερεί. Είναι πολυάνθρωπη και κατέχει μια σημαντική έκταση. Η πόλη κοσμείται με ιερά και δημόσια οικοδομήματα. Οι πρώιμες ρωμαϊκές κατοικίες φαίνονται άνετες, έχουν πολλά δωμάτια και βλέπουν σε μια κεντρική αυλή. Συνήθως είναι κτισμένες με μεγάλους λίθους και αρχιτεκτονικά μέλη που λαμβάνονται από αρχαιότερα κτίρια. Η ανάμικτη αυτή τοιχοδομία είναι χαρακτηριστικό της περιόδου.
Το παλαιότερο ελληνιστικό πολεοδομικό σχέδιο δεν αλλάζει, τουλάχιστο στην περιοχή πρώην Εργατικές Κατοικίες. Τα σπίτια έχουν πρόσοψη προς τα νοτιοδυτικά ή βορειοανατολικά και πολλές φορές να είναι θεμελιωμένα στους ελληνιστικούς τοίχους.
Στους πρώτους ρωμαϊκούς χρόνους ανήκει ένα σημαντικό κεραμεικό εργαστήριο που τα προϊόντα του διοχετεύονται σ' όλη την πόλη. Στο εργαστήριο αυτό, στις πρώην Εργατικές Κατοικίες βρέθηκε ο τροχός του αγγειοπλάστη και πλήθος αγγείων, λύχνων και ειδωλίων. Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι πήλινες μήτρες των λύχνων και των ειδωλίων που φέρουν την υπογραφή των καλλιτεχνών. Μία επιγραφή πάνω σε στήριγμα κλιβάνου είναι πιθανώς ένδειξη ότι το εργαστήριο ήταν δημόσιο. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι Χαλκιδείς τεχνίτες από εισηγμένα προϊόντα άλλων πόλεων της αρχαιότητας (Κνίδος, Σμύρνη, Κόρινθος, Αθήναι κ.ά.) κατασκευάζουν μήτρες και έτσι εισάγουν στην πόλη της Χαλκίδας απομιμήσεις που δεν υστερούν από τα πρωτότυπα. Ο τύπος που κυριαρχεί στα ειδώλια είναι της γυμνής ή ημίγυμνης Αφροδίτης με μεγάλη ποικιλία μορφών.
Οι αρχαίες πηγές για τη ρωμαϊκή Χαλκίδα είναι ελάχιστες. Στην εποχή του Πλούταρχου υπάρχουν στη Χαλκίδα αρκετά μνημεία κατά μήκος του δρόμου από την πόλη στον Εύριπο. Τα νεκροταφεία της πρώιμου ρωμαϊκής Χαλκίδας εξακολουθούν να είναι στον Αγιο Στέφανο, στη Βρωμούσα και στον Τροχό.
Η ύστερη ρωμαϊκή Χαλκίδα εξακολουθεί να είναι χτισμένη στην ίδια θέση. Σε μερικές περιπτώσεις το πολεοδομικό σχέδιο έχει αλλάξει. Οι τοιχοποιίες των χρόνων αυτών διαφέρουν από τις προηγούμενες.
Οι τοίχοι έχουν βαθειά θεμέλια και χτίζονται με μικρές πέτρες, τούβλα και κονίαμα για συνδετικό υλικό. Τα χοντρά θεμέλια φανερώνουν συνήθως ότι τα σπίτια ήταν διώροφα. Πολλές φορές στην άκρη του σπιτιού κοντά στην είσοδο υπάρχει το κλιμακοστάσιο για το δεύτερο όροφο. Στο κέντρο του σπιτιού υπάρχει ευρύχωρη αυλή.
Οι πολυτελείς κατοικίες δεν πρέπει να ήταν σπάνιες στη ρωμαϊκή Χαλκίδα. Ωραίο δείγμα της τέχνης των όψιμων ρωμαϊκών χρόνων είναι τα περίφημα ψηφιδωτά στα Γύφτικα. Πρόκειται για πολυτελείς επαύλεις με πολλά δωμάτια, χτισμένες σε ύψωμα.
Στους ρωμαϊκούς χρόνους ανήκουν και τα ψηφιδωτά με παραστάσεις αθλητών, που βρέθηκαν στην οδό Αρεθούσης σε κτήριο, το οποίο χαρακτηρίστηκε σαν Παλαίστρα. Ρωμαϊκά κτίρια με ψηφιδωτά είχαν ανασκαφεί από την εποχή του Παπαβασιλείου. Στις νεώτερες ανασκαφές βρίσκονται καταστραμμένα ψηφιδωτά δάπεδα.
Ο Δίων (ιστορικός του 3ου μ.Χ. αι.) στον "Ευβοϊκό" του (3ος μ.Χ. αιώνας) περιγράφει τη Χαλκίδα σαν μια πλούσια πόλη, με ωραία οικοδομήματα, λουτρά με ψηφιδωτά και ονομαστά ιερά. Από επιγραφές μαθαίνουμε ότι τον 3ο αιώνα γίνονται επισκευές σε ναούς της πόλης, του Ολυμπίου Διός και της Αρχηγέτιδος Χαλκίδας. Αλλες επιγραφές ομιλούν για στοές, άλση και περιβόλους. Τον 4ο αώνα μ.Χ.γίνονται πάλι επισκευές σε δημόσια κτήρια. Η ύστερη ρωμαϊκή Χαλκίδα προσπαθεί να ανακτήσει την παλιά της αίγλη.
Από τον Αθήναιο πληροφορούμεθα ότι στην εποχή του 3ος μ.Χ αιώνα εξακολουθούσε η λατρεία της νύμφης Αρέθουσας. Κατά τον J. Cirard οι Ρωμαίοι είχαν δώσει ιδιαίτερη σημασία στη διατήρηση του πανάρχαιου αυτού χώρου λατρείας και στην περίοδο εκείνη η πηγή ήταν πολύ φημισμένη.
Μια σημαντική νεκρόπολη που είναι σε χρήση από τον 3ο έως τον 6ο μ.Χ. αιώνα βρίσκεται στην περιοχή Βροντού. Οι τάφοι είναι σκαμμένοι μέσα στον σκληρό πώρο και καλύπτονται από πώρινες πλάκες και μεγάλους λιθοπλίνθους που έχουν ληφθεί από παλαιότερα κτίρια.
Η μετάβαση από τη ρωμαϊκή στη βυζαντινή περίοδο γίνεται ομαλά. Τα κεραμεικά ευρήματα στους τάφους δείχνουν μια συνέχεια. Το σπουδαιότερο γεγονός είναι ότι στην περίοδο αυτή η παλιά πόλη εγκαταλείπεται οριστικά και η νέα μεταφέρεται στον Εύριπο. Ηδη από τον 3ο αιώνα παρατηρείται μια σημαντική μείωση στην οικοδομική δραστηριότητα.
Γενικά
Εύριπος
| Γέφυρα Ευρίπου Γέφυρα Ευρίπου (63) Μεσαιωνικό τείχος Χαλκίδας Μεσαιωνικό τείχος Χαλκίδας (36) Παλιρροϊκό φαινόμενο Ευρίπου | Πορθμός Ευρίπου (33) Πορθμός Ευρίπου Υψηλή γέφυρα (21) Υψηλή γέφυρα |
Ιεροί Ναοί
| Αγία Βαρβάρα (4) Αγία Παρασκευή Αγία Παρασκευή (7) Αγιος Δημήτριος (2) | Αγιος Νικόλαος (3) Αγιος Στέφανος (2) Ιεροί Ναοί Χαλκίδας |
Ιστορία
Ιστορικά κτίρια
Ιστορικοί χώροι
| Ιστορικοί χώροι Χαλκίδας Κακοκεφαλή (5) Μάνικα | Μάνικα (17) Ρωμαϊκό υδραγωγείο (1) |
Κάνηθος
| Κάνηθος Κάνηθος (18) Κάνηθος, Τάφος Σκαρίμπα (2) | Κάστρο Καράμπαμπα (44) Κάστρο Καράμπαμπα |
Μουσεία
| Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας (45) Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας | Λαογραφικό Μουσείο Χαλκίδας (3) Λαογραφικό Μουσείο Χαλκίδας |
Απαγορεύεται η αναδημοσίευση μέρους ή του συνόλου του περιεχομένου του παρόντος web site
με οποιοδήποτε τρόπο χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη.
με οποιοδήποτε τρόπο χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη.
Χρήσιμα τηλέφωνα στην κατηγορία
"Δήμος Χαλκιδέων"
"Δήμος Χαλκιδέων"
Αυτοδιοίκηση:
• Δήμος Χαλκιδέων: 22210 22314
• Νομαρχία Ευβοίας: 22213 51400, 22210 36000
Πολιτισμός:
• Αρχαιολογικό μουσείο Χαλκίδας: 22210 25131
• Ιστορικά αρχεία Χαλκίδας: 22210 85295
• Μουσείο φίλων του Σκαρίμπα: 22210 80134
• Εστία της γνώσης (Κόκκινο Σπίτι): 22210 77599, 22210 87860
Μετακινήσεις:
• ΟΣΕ Χαλκίδας: 22210 22386
• ΚΤΕΛ νομού Ευβοίας: Χαλκίδα: 22210 20400, Αθήνα: 210 8317163, Θεσ/νίκη: 2310 595409, Ιωάννινα: 26510 41248
Υπηρεσίες:
• Αστυνομικό τμήμα Χαλκίδας: 22210 83333, 22210 22100, 22210 89500, 22210 76135
• Τμήμα ασφαλείας Χαλκίδας: 22210 24574, 22210 74225, 22210 22384
• Τμήμα τροχαίας Χαλκίδας: 22210 21111, 22210 22513, 22210 27400
• Τμήμα τουριστικής αστυνομίας Χαλκίδας: 22210 77777
• Κεντρικό λιμεναρχείο Χαλκίδας: 22210 28888
• Πυροσβεστική υπηρεσία Χαλκίδας: 22210 80632, 22210 80631
Υγεία:
• Νοσοκομείο Χαλκίδας: 22210 21901-10
Διάφορα:
• Ελληνικός Ορειβατικός Σύλλογος Χαλκίδας: 22210 25230
• Δήμος Χαλκιδέων: 22210 22314
• Νομαρχία Ευβοίας: 22213 51400, 22210 36000
Πολιτισμός:
• Αρχαιολογικό μουσείο Χαλκίδας: 22210 25131
• Ιστορικά αρχεία Χαλκίδας: 22210 85295
• Μουσείο φίλων του Σκαρίμπα: 22210 80134
• Εστία της γνώσης (Κόκκινο Σπίτι): 22210 77599, 22210 87860
Μετακινήσεις:
• ΟΣΕ Χαλκίδας: 22210 22386
• ΚΤΕΛ νομού Ευβοίας: Χαλκίδα: 22210 20400, Αθήνα: 210 8317163, Θεσ/νίκη: 2310 595409, Ιωάννινα: 26510 41248
Υπηρεσίες:
• Αστυνομικό τμήμα Χαλκίδας: 22210 83333, 22210 22100, 22210 89500, 22210 76135
• Τμήμα ασφαλείας Χαλκίδας: 22210 24574, 22210 74225, 22210 22384
• Τμήμα τροχαίας Χαλκίδας: 22210 21111, 22210 22513, 22210 27400
• Τμήμα τουριστικής αστυνομίας Χαλκίδας: 22210 77777
• Κεντρικό λιμεναρχείο Χαλκίδας: 22210 28888
• Πυροσβεστική υπηρεσία Χαλκίδας: 22210 80632, 22210 80631
Υγεία:
• Νοσοκομείο Χαλκίδας: 22210 21901-10
Διάφορα:
• Ελληνικός Ορειβατικός Σύλλογος Χαλκίδας: 22210 25230
Τα δημοφιλέστερα άρθρα στην κατηγορία
"Δήμος Χαλκιδέων"
"Δήμος Χαλκιδέων"
Οι δημοφιλέστερες φωτογραφίες
στην κατηγορία "Δήμος Χαλκιδέων"
στην κατηγορία "Δήμος Χαλκιδέων"