Ο φίλος του Αγίου Όρους

Αφιέρωμα στον Φίλιπ Σέρραρντ

Γράφει η Juliet Du Boulay

Το κείμενο που δημοσιεύουμε είναι από την αγγλική εφημερίδα The Guardian (Πέμπτη 8 Ιουνίου 1995), σε αποκλειστική μετάφραση του κ. Ιωσήφ Ροηλίδη.

Αξίζει τον κόπο να διηγηθούμε εδώ μια μικρή ιστορία για τον Φίλιππο Σέρραρντ, που πέθανε πρόσφατα σε ηλικία 73 ετών. Οταν υπηρετούσε στο στρατό, με το τέλος του Β' Παγκοσμίου πολέμου, βρέθηκε κάπου στην Ιταλία, όπου έπρεπε να δεχθεί την παράδοση ενός Γερμανού αξιωματικού. Ζήτησε λοιπόν από τον Αξιωματικό να του παραδώσει το όπλο του. Αυτός αρνήθηκε, λέγοντας: "Θα το κάνατε εσείς αυτό στη θέση μου;". Η απάντηση του Φίλιππου ήταν να βγάλει ο ίδιος το πιστόλι από τη θήκη του και να το ακουμπήσει στο τραπέζι. Το πιστόλι ήταν φτιαγμένο από ξύλο. Δεν ήθελε να έχει αληθινό πιστόλι.

Η ιστοριούλα αυτή αποκαλύπτει κάποια από τα ομορφότερα χαρακτηριστικά του Φίλιππου: θέληση να ριψοκινδυνέψει ο ίδιος, αγάπη για την ειρήνη, έλλειψη μεγαλοστομίας και μια ικανότητα να βαδίζει λίγο πιο έξω από τη συμβατική σκέψη. Αυτές οι ιδιότητες διατηρήθηκαν σε ολόκληρη τη ζωή του.

Φυσικά ήταν κάτι πολύ περισσότερο απ' όλα αυτά: συγγραφέας, θεολόγος, ιστορικός, ποιητής, μεταφραστής και επί πλέον ένας άνθρωπος που τον απασχολούσαν βαθιά τα σύγχρονα θέματα, ιδιαίτερα η καταστροφή του περιβάλλοντος και η ανταπόκριση της χριστιανικής θεολογίας σ' αυτή την καταστροφή. Στις αρχές της δεκαετίας του '60 είχε ήδη συνειδητοποιήσει την επικρεμάμενη οικολογική κρίση και η κριτική του για την πορεία των γεγονότων στη Δύση αναδύθηκε από την προηγούμενη δουλειά που είχε κάνει πάνω στην Ελλάδα. Αυτή με τη σειρά της διαμορφώθηκε από μια βαθιά αγάπη για το Ελληνικό τοπίο και τον πολιτισμό, για τη σύγχρονη Ελληνική ποίηση και την ορθόδοξη παράδοση, η οποία όλο αυτό το διάστημα του έδωσε την έμπνευση να γράψει πάνω από 20 βιβλία και αναρίθμητα άρθρα.

Ο Φίλιππος Σέρραρντ μεγάλωσε σε μια οικογένεια με αγγλο-ιρλανδικές ρίζες και μ' ένα πνευματικό και καλλιτεχνικό υπόβαθρο βαθιά αγγλικό (μητέρα του ήταν η Brunhilde Olivier).Σπούδασε στο Peterhouse, στο Καίμπριζ, ενώ στην Ελλάδα για πρώτη φορά ήρθε ως στρατιώτης του Βασιλικού Πυροβολικού με το τέλος του Πολέμου. Εδώ συνάντησε και τη μέλλουσα σύζυγο του, Αννα Μυροδιά, με την οποία απέκτησε δύο κόρες, τη Σέλγκα και τη Λιάντιν (Αλεξάνδρα), εδώ δε επίσης πρωτογνώρισε την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπου βαπτίστηκε το 1956.

Πέρασε την επομένη χρονιά κινούμενος μεταξύ Αγγλίας και Ελλάδας, προετοιμάζοντας τη διδακτορική διατριβή του στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου (που εκδόθηκε αργότερα με τον τίτλο The Marble Threshing Floor: Studies in Mondern Greek Poetry (Το μαρμαρένιο αλώνι: Μελέτες για τη σύγχρονη Ελληνική ποίηση) και υπηρετώντας ως υποδιευθυντής της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα στο διάστημα 1951-52. Την εποχή αυτή γνωρίστηκε καλά με το Αγιον Όρος, και έγινε φίλος, και μεταφραστής πολλών Ελλήνων ποιητών.

Μολαταύτα το όραμα του, μετά από μια λαμπρή ακαδημαϊκή αρχή, ήταν πολύ πλατύ για να μπορέσει να περιοριστεί σε μια μόνη επιστήμη. Αποφάσισε να εγκαταλείψει την θέση του στο Κολλέγιο του αγ. Αντωνίου στην Οξφόρδη το 1958, και το 1962, αφού πέρασε άλλα τέσσερα χρόνια ως υποδιευθυντής της Βρεττανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, παρέμεινε στην Ελλάδα ως ανεξάρτητος συγγραφέας και μεταφραστής.

Ετσι ακριβώς! πέρασε και την υπόλοιπη ζωή του, αν και επέστρεψε στην ακαδημαϊκή δουλειά την περίοδο 1970-77, ως λέκτορας στην Ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας στο Κολλέγιο King, στο Λονδίνο.

Τα θέματα που τον απασχόλησαν στο έργο ολόκληρης της ζωής του ήταν ποικίλα, πάντοτε όμως είχαν να κάνουν με τη βαθιά κατανόηση της μυστικής θεολογίας των μεγάλων παραδόσεων του κόσμου. Στα έργα του για τους σύγχρονους Έλληνες ποιητές, το ενδιαφέρον του επικεντρώνεται στο μύθο που αποτελεί τη γλώσσα της υπερβατικής θεωρίας. Το Αγιον Όρος, το πνευματικό κέντρο της Ελληνικής Ανατολής, και η Κωνσταντινούπολη, όπου η χριστιανική αντίληψη επιδίωξε να εξαγιάσει και να λυτρώσει την πόλη και την αυτοκρατορία, ήταν τα θέματα στα οποία επέστρεψε πολλές φορές.

Για πολλά χρόνια συνεργάστηκε με τον Επίσκοπο Διοκλείας Κάλλιστο (Γουέαρ) και τον G.E.H. Palmer πάνω στην μετάφραση της Φιλοκαλίας, της συλλογής αυτής των πνευματικών δασκάλων που αποτελεί τη λύδια λίθο της ορθόδοξης παράδοσης. Η δουλειά αυτή ολοκληρώθηκε λίγες βδομάδες μετά το θάνατο του.

Σ' όλα αυτά προστέθηκε και η πολύπλευρη ενασχόλησή του με τις εξελίξεις στη Δύση και με την ανάγκη που υπάρχει να αποκατασταθεί η αίσθηση πως, σύμφωνα με όσα ο ίδιος είχε πει σε μια τελευταία ομιλία του, "το καθετί που ζει είναι ιερό". Μαζί με την Kathleen Rain και άλλους υπήρξε συνεκδότης του περιοδικού Temenos και πάλεψε να αναγεννήσει το όραμα του ιερού στην τέχνη, να κατανοήσει εκ νέου τον ερωτικό και πνευματικό χαρακτήρα του γάμου και πάνω απ' όλα να ανακαλύψει ξανά την ιερότητα του φυσικού κόσμου, η αίσθηση της οποίας είναι πολύ δυνατή στην ποίησή του.

Μία από τις χαρακτηριστικότερες πεποιθήσεις του ήταν πώς "η πορεία των γεγονότων πάνω στο ιστορικό επίπεδο ακολουθεί την πορεία της σκέψης". Πίστευε πως οι σύγχρονες κρίσεις προέρχονται από διαδοχικές αποτυχίες κατανόησης πολλών αιώνων. Το θέμα αυτό επεξεργάστηκε κατ' αρχάς στο βιβλίο του The Greek East and the Latin West (1992), το οποίο στάθηκε στη βάση των επιχειρημάτων που ανέπτυξε αργότερα στα δύο πιο πρόσφατα βιβλία του, "Ο βιασμός του ανθρώπου και της Φύσεως" (Δόμος 1995) και Human Image, World Image (1992) Όλα αυτά τα βιβλία, σύμφωνα με τα ίδια του τα λόγια, είναι "αφιερωμένα στην προσπάθεια να διακρίνουμε τις μεταβολές που υπήρξαν στα πρότυπα σκέψης του Ευρωπαϊκού κόσμου και οι οποίες μας έφεραν στη σημερινή κατάσταση πνευματικής εγκατάλειψης και συνεπώς στην αποσύνθεση, και να σημειώσουμε πως προϋπόθεση κάθε σωτηρίας είναι η αλλαγή της πνευματικής νοοτροπίας".

Δικαιολογημένα, λοιπόν, μια τέτοια προσπάθεια τον έφερε σε σύγκρουση με ένα μεγάλο μέρος της κατεστημένης διανόησης της εποχής μας. Στην ανάλυση όμως που έκανε για τις ρίζες και τις συνέπειες της οικολογικής κρίσης, στον ισχυρισμό του πως ο φυσικός κόσμος μετέχει άμεσα στον θεό, στην παρουσίαση του "κοσμικού Χριστού" και στην προσπάθεια του να προσδιορίσει τον ρόλο της θηλυκής αρχής στον κόσμο, φανέρωσε μια διανοητική και εκφραστική δύναμη σπάνια στην εποχή μας ή και σε κάθε εποχή.

Οι αναγνώστες που έμεναν έκπληκτοι μπροστά στη σοβαρότητα και το πάθος του γραψίματος του, δεν ήταν πάντοτε εύκολο να συνειδητοποιήσουν πως ο Φίλιππος Σέρραρντ ήταν ένας άνθρωπος εξαιρετικής λεπτότητας, με μεγάλο χιούμορ και απέραντη ευγένεια, με μια εξαιρετική ικανότητα να ακούει τους άλλους και να δίνει προσοχή στην κατάστασή τους. Στους νοσοκομειακούς διαδρόμους, και στο τρισάγιο που διαβάστηκε λίγο μετά τον θάνατο του, έγινε φανερό πως ο Φίλιππος, σε όλα εκείνα τα πρόσωπα που παρέλασαν, ίσως με μια συνάντησή τους ή με ένα γράμμα του, είχε ξεκαθαρίσει κάποιο ζωτικό μέρος των βαθύτερων αισθημάτων τους, δείχνοντας το επόμενο βήμα και δίνοντας τους την δυνατότητα να προχωρήσουν.

Υπάρχουν πολλοί που θα θυμούνται τη ζεστασιά της φιλοξενίας και τις μακρές ώρες συνομιλίας στο σπίτι του στη Λίμνη, εκεί όπου δεχόταν, με την ίδια ολοκληρωτική προσοχή και φροντίδα, σημαντικά πρόσωπα του λογοτεχνικού κόσμου μαζί με νέους και άπειρους. Το πρώτο του σπίτι ήταν λιτό, χωρίς ηλεκτρισμό και ζεσταινόταν με ξύλα που τα μάζευε από τα πέριξ. Το σπίτι που μετακόμισε μετά το δεύτερο γάμο του με τη Διονυσία Χάρβευ, ήταν ακόμη λιτότερο και απλούστερο, κτισμένο εν μέρει με τα χέρια του, μ' ένα ξύλινο μπαλκόνι που κατασκεύασε έχοντας ως πρότυπο τα αγιορείτικα μοναστήρια. Στα τελευταία χρόνια της ζωής του, μαζί με την Διονυσία, έκτισε κοντά στο σπίτι του ένα εκκλησάκι, με υλικά και αρχιτεκτονικό ρυθμό που αποκαλύπτουν στο σήμερα το πνεύμα της αρχαίας χριστιανικής αρχιτεκτονικής και λατρείας. Εδώ, σ' ένα σημείο που ο ίδιος είχε διαλέξει, έχει ταφεί.

Ο Φίλιππος Σέρραρντ ήταν ένας άνθρωπος της εποχής του, αλλά και προπορευόταν της εποχής του, μια προφητική μορφή που το επίμαχο έργο της, κυρίως το νεώτερο, μπορεί να μην έχει γίνει πλήρως αποδεκτό σήμερα, θα γίνει όμως κάποια μέρα στο μέλλον.