Εν Αυλίδι... Η τραγωδία της ντροπής (2)

Εν Αυλίδι... Η τραγωδία της ντροπής

Ο Θρεψιάδης και η Αυλίδα
Ο ναός της Αυλιδείας Αρτέμιδος και τα νοτίως αυτού θεμέλια δύο κτηριακών συγκροτημάτων (Ξενώνος και Εργαστηρίων) ήρθαν στο φως χάρη στις ανασκαφές του Ιωάννη Θρεψιάδη, έφορου της Γ΄ Αρχαιολογικής περιφέρειας, κατά τα έτη 1956-1961.

Δυστυχώς, ο αείμνηστος αρχαιολόγος έφυγε απ' τη ζωή το 1962 και έκτοτε η αρχαιολογική σκαπάνη λησμόνησε την Αυλίδα, προς μεγάλη ανακούφιση των βιομηχανικών συμφερόντων.

Κατά τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ο Θρεψιάδης, παράλληλα με το ανασκαφικό του έργο, έδωσε σθεναρό αγώνα, για να προστατεύσει και τις αρχαιότητες και το φυσικό περιβάλλον της περιοχής από τον καταστροφικό επεκτατισμό της Εταιρείας Τσιμέντων.

Εκτός από τους χώρους που ανέσκαψε, ερεύνησε τη μυκηναϊκή ακρόπολη της Αυλίδας στα ανατολικά του ναού βραχώδες ύψωμα ("Νησί"), ενώ σε όλη την έκταση μεταξύ του ναού και του υψώματος βεβαίωσε την ύπαρξη πλούτου αρχαίων λειψάνων. Διαπίστωσε, επίσης, ότι η δυτικά του ναού περιοχή είναι κατάσπαρτη από αρχαία ερείπια, ως τις καταφαγωμένες από τη λατόμηση του πλαγιές του Μεγάλου Βουνού, στην κορυφή του οποίου βρίσκονται τα ερείπια της ακρόπολης της Αυλίδας των ιστορικών χρόνων.

Κι έγραφε τότε, εναγωνίως, για να τον ακούσουν οι αρμόδιοι, σ' ένα λόγο του που επρόκειτο, αλλά δεν πρόλαβε (λόγω του μοιραίου), να εκφωνήσει κατά τα εγκαίναι του νέου Αρχαιολογικού Μουσείου Θηβών, το Σεπτέμβρη του 1962:

"[...] Θα πρέπει να καταβάλετε πάσαν προσπάθειαν να σωθεί από την αδηφαγίαν και αδιαφορίαν προς κάθε καλλιτεχνικόν θησαυρόν του Εργοστασίου Τσιμέντων Χαλκίδος το προς δυσμάς των ανασκαφών υψούμενον Μεγάλο Βουνό, η ανατολική κλιτύς του οποίου είναι κατάσπαρτος από αρχαία ερείπια, την δε γραφική πευκόφυτον κορυφήν του στεφανώνει θαυμασίως διατηρούμενος αρχαίος περίβολος του 4ου π.Χ. αιώνος με τας πύλας του, οι οποίαι σώζουν ακόμη και τας τετραγώνους οπάς, εντός των οποίων απεσύροντο αι δοκοί, αι χρησιμεύουσαι ως μοχλοί θυρών. Ο περίβολος αυτός είναι η ακρόπολις της Αυλίδος των ιστορικών χρόνων, η οποία πρέπει οπωσδήποτε να ερευνηθεί -εις το κέντρον της υπάρχει βαθεία τετράγωνος κοιλότης αγνώστου προορισμού, πιθανόν δεξαμενή ύδατος- και η οποία κινδυνεύει ήδη, διότι η Εταιρεία Τσιμέντων Χαλκίδος, αφού κατέφαγε τελείως την απόκρημνον όχθην του όρμου Μικρού Βαθέος, καταστρέψασα ανεπανορθώτος την μαγευτικήν γραφικότητα του τοπίου και εξαφανίσασα ολόκληρον το επί του υψώματος μυκηναϊκόν νεκροταφείον με τα πολύτιμα κτερίσματά του, ελάχιστα μόνον των οποίων κατορθώσαμεν να περισώσομεν, ήδη ετοιμάζεται να αρχίσει την λατόμησιν και της ακροπόλεως των ιστορικών χρόνων [...]".

Από τα κτερίσματα του μυκηναϊκού νεκροταφείου, πρόλαβε να περισώσει ο Θρεψιάδης 3 ξίφη και λίγα αγγεία, τα οποία φυλάσσονται στο Μουσείο Χαλκίδας. Τα ευρήματα των ανασκαφών του στο χώρο του ναού (αγάλματα, ειδώλια, αμφορείς, κιονόκρανα κ.ά.) στεγάζονται σε ειδική αίθουσα του Μουσείου Θηβών.

Μετά τον Θρεψιάδη, μερικοί Έλληνες και ξένοι αρχαιολόγοι, επισημαίνοντας τη μεγάλη αρχαιολογική σπουδαιότητα της περιοχής, ζήτησαν τη συνέχιση των ανασκαφών^ αλλά... αγνοήθηκαν! Ήταν τραγική η αδιαφορία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και ολέθρια η επέλαση των βιομηχανιών...
Δ.Μ.

Οι αρχαιολογικές θέσεις
(Πηγή: "Η Πετρήεσσα και η σημερινή Αυλίδα", του Β.Α. Βισβίνη)

Η "κοιλάδα της αρχαίας Αυλίδας", που εκτείνεται μεταξύ των υπωρειών του Μεγάλου Βουνού και του Βεσαλά ή Νησί,όπου αποκαλύφθηκαν τα θεμέλια του ερειπωμένου ναού της Αυλιδείας Αρτεμης. Τα έτη 1956-1961 τον αρχαιολογικό αυτό χώρο ανέσκαψε με επιτυχία και εμελέτησε επισταμένως ο Ιωάννης Θρεψιάδης, η αρχαιολογική σκαπάνη του οποίου έφερε σε φως ανεκτιμήτους αρχαιολογικούς θησαυρούς. Ανατολικά του Ναού ανακαλύφθηκε η αρχαία Κρήνη, ενώ νότια του κτηριακά συγκροτήματα που λειτουργούσαν ως εργαστήρια κεραμικής και ως ξενώνας για τη φιλοξενία των προσκυνητών. Ανατολικά της κρήνης, διερχόταν η αρχαία Οδός και ανατολικά αυτής απλωνόταν η αρχαία πόλη.

Το "Πλατύ πηγάδι", περιοχή που στο κέντρο της υπάρχει το ομώνυμο πηγάδι, που ταυτίζεται απόλυτα με το πανάρχαιο "Αγαμεμνόνειο φρέαρ". Είναι χτισμένο με ογκώδεις τετραπλευρικούς λίθους (κυκλώπειος τρόπος).

Ο Ησύχιος ο Αλεξανδρέας (5ος αιώνας μ.Χ.), μεγάλος λεξικογράφος, γράφει μεταξύ άλλων στο λεξικό του: "Αγαμεμνόνεια φρέατα ιστορούσι τον Αγαμέμνονα περί την Αυλίδα και πολλαχού της Ελλάδος φρέατα ορύξαι".

Το "Πλατύ πηγάδι (Αγαμεμνόνειον φρέαρ)" λοιπόν βρίσκεται σήμερα στην παρυφή της σημερινής Αυλίδας, αριστερά και δίπλα του ασφαλτοστρωμένου δρόμου Αυλίδας - Ριτσώνας, κοντά στο κοινοτικό της γυμναστήριο.

Το "Μεγάλο Βουνό", ορεινός ασβεστολιθικός όγκος, βρίσκεται απέναντι από την υψηλή κρεμαστή γέφυρα της Χαλκίδας, στην άλλοτε βοιωτική ακτή. Στην κορυφή του υπάρχει μία σειρά αρχαίων κτισμάτων Ελληνιστικής μάλλον εποχής ως και υπολείμματα ισχυρής ακρόπολης κτισμένης με το λεγόμενο "κυκλώπειο τρόπο", της οποίας το πάχος των τειχών είναι 2,5 μέτρα περίπου.

Αξιο παρατήρησης είναι το γεγονός ότι πριν φτάσουμε στην ισχυρή αυτή ακρόπολη, που στεφανώνει την κορυφή του Μεγάλου Βουνού, συναντάμε συνεχόμενες σειρές από υπόλευκους λίθους σωρηδόν πεσμένους, που ανήκουν μάλλον στα ισχυρά διπλά κυκλικά κυκλώπεια τείχη της ΙΙΙ Β φάσης με τα οποία οχυρώνονταν τότε οι πόλεις.

Κατά τον Ιωάννη Θρεψιάδη η ακρόπολη της αρχαίας Αυλίδας στο Μεγάλο Βουνό είναι δημιούργημα των ιστορικών χρόνων.

Το "Νησί ή Βεσαλάς", πέτρινο ύψωμα που βρίσκεται απέναντι από τη νότια, νοτιοανατολική πλαγιά του Μεγάλου Βουνού, στη ράχη του οποίου υπάρχει κατά τον Ιωάννη Θρεψιάδη η προϊστορική ακρόπολη της αρχαίας Αυλίδας. Η πανάρχαια αυτή ακρόπολη ήταν χτισμένη πάνω σε πλακώδεις ασβεστολίθους, κρητιδικής μάλλον ηλικίας κατά το γεωλόγο Παναγιώτη Ψαριανό. Οι δε λίθοι των τειχών της ήσαν απελέκητοι.

Η "Σχοινέζα", μία μικρή κοιλάδα που απλώνεται κάτω από τη νότια, νοτιοδυτική πλαγιά του Μεγάλου Βουνού και που είναι γεμάτη από αργιλικά πετρώματα, το υλικό των οποίων χρησιμοποιήθηκε οπωσδήποτε κατά την αρχαιότητα για την κατασκευή αγγείων και άλλων κεραμευτικών ειδών. Κατά δεν τους ρωμαϊκούς χρόνους στην περιοχή της "Σχοινέζας" υπήρχαν όντως πολλά εργαστήρια κεραμικής. Στη θέση "Σπηλιά" της Σχοινέζας βρίσκεται ένα περίεργο και ενδιαφέρον πέτρινο μικρό ύψωμα κάτω από το οποίο υπάρχει σπήλαιο και πιο εκεί ένα μεγάλο κομμάτι από κορμό μαρμάρινου κίονα, με λειασμένες εσοχές και εξοχές στην επιφάνειά του.

Μνημεία και ευρήματα

Ο ναός της Αυλιδείας Αρτέμιδας
Ο ναός χτίστηκε τον 5ο αιώνα π.Χ. και λειτούργησε ως τα τέλη του 4ου ή τις αρχές του 5ου αιώνα μ.Χ., οπότε καταστράφηκε από τους Γότθους. Οι διαστάσεις του είναι 9,40x31 μ. Αποτελείται από πρόδομο, σηκό και άδυτο. Είναι άπτερος, ενώ ο σηκός του διαιρείται από διπλή κιονοστοιχία σε 3 κλίτη. Η κατασκευή του αποτελεί άριστο δείγμα αρχιτεκτονικής του 5ου αιώνα π.Χ.

Κατά τις ανασκαφές, στην ανατολική άκρη του σηκού βρέθηκαν τοίχοι υστερορρωμαϊκού λουτρού, που κτίστηκε προφανώς μετά την καταστροφή του ναού. Η ανασκαφική αυτή έρευνα αποκάλυψε μέσα στους τοίχους του λουτρού τούτου εντοιχισμένο μαρμάρινο άγαλμα κόρης, ακέφαλο, που παριστάνει την Εκάτη. Το άγαλμα, σε πολύ καλή κατάσταση είναι θαυμάσιο έργο Αρχαϊστικής τέχνης των Ελληνιστικών χρόνων. Κατά την εποχή της κατασκευής του υστερορωμαϊκού λουτρού - στην ανατολική άκρη του σηκού - είχε γίνει και η στρώση του δαπέδου του από αρχιτεκτονικά και άλλα τεμάχια του ήδη καταστραφέντος ναού της Αυλιδείας Αρτεμης. Στη στρώση βρέθηκαν όντως αρχιτεκτονικά τεμάχια, όπως δωρικό κιονόκρανο και τεμάχιο σφονδύλου δωρικού κίονα, που αποδείχνουν ότι η πρόσοψη του προσώπου είχε τέσσερις δωρικούς κίονες. Με αυτή τη διαπίστωση συμφωνεί και η παράσταση που έχουν τα Ταναγραϊκά νομίσματα των ρωμαϊκών χρόνων, στα οποία ο ναός της Αυλιδείας Αρτεμης εικονίζεται τετράστυλος.

Η ιερή κρήνη
Οι αρχαιολογικές έρευνες, που έγιναν στο χώρο που βρίσκεται ανατολικά του ναού της Αυλιδείας Αρτεμης και σε απόσταση 8 περίπου μέτρα από την είσοδό του, αποκάλυψαν ολόκληρο συγκρότημα κρήνης και βωμού.

Η κρήνη είναι υπόγειο κτίριο τετραγωνικού σχήματος με είσοδο από Βορρά, κτισμένο με πωρολίθους, μεγάλων διαστάσεων, που είναι όμοιοι με τους πωρολίθους του προστώου του ναού, κατέρχεσαι δε στην κρήνη αυτή με κλίμακα, που αποτελείται από έξι σκαλοπάτια. Οι εσωτερικές διαστάσεις του τετραγώνου δωματίου της κρήνης είναι 1,80x1,80μ., το δε ύψος των τοίχων που σώζεται είναι 2 μέτρα. Στην είσοδο της κρήνης κατέληγε στενός λιθόστρωτος δρόμος, που ξεκινούσε από το λιμανάκι του Στενού (Μικρό Βαθύ) που απέχει από την κρήνη 70 περίπου μέτρα, αφού περνούσε πρώτα από καταστήματα ή νεωσοίκους. Μπροστά από την είσοδο της κρήνης, και από το ένα μέρος της και από το άλλο, υπάρχουν αριστερά θεμελίωση τετραγωνικού βωμού και δεξιά λίθινο περίφραγμα με άγνωστο προορισμό τετραγωνικού σχήματος. Ίσως τούτο δείχνει τη θέση του πανάρχαιου πλάτανου της Ιλιάδας του Ομήρου, που τον κορμό είδε ο Παυσανίας να φυλάγεται σαν ιερό κειμήλιο μέσα στο ναό της Αυλιδείας Αρτεμης.

Ανατολικά του λίθινου περιφράγματος, σε μικρή απόσταση και στην παρυφή του λιθόστρωτου δρόμου βρέθηκε ενεπίγραφος ογκώδης λίθος. Πολύ κοντά στη δυτική πλευρά της κρήνης και στο ύψος των χειλιών της σώθηκε τοίχος από πωρολίθους που ανήκει στον περίβολο, που προστάτευε την ιερή κρήνη.

Το σπουδαιότερο κινητό εύρημα από την περιοχή της ιερής κρήνης είναι ένα τμήμα πλάκας ενεπίγραφης των Ελληνιστικών χρόνων, στην οποία σώζονται 18 στίχοι τιμητικού ψηφίσματος του δήμου Ερετριέων για κάποιο Εύδημο Ευδήμου Ακαρνάνα, που ελευθέρωσε Ερετριανούς αιχμαλώτους και βοήθησε πάρα πολύ την πόλη τους. Το να βρεθεί το τιμητικό αυτό ψήφισμα του δήμου των Ερετριέων στο χώρο της Βοιωτικής αρχαίας Αυλίδας είναι πράγματι απορίας άξιο. Όταν όμως αναλογισθούμε την πανελλήνια φήμη που είχε το ιερό της Αυλιδείας Αρτεμης από τα ομηρικά ακόμη χρόνια, φθάνουμε στο συμπέρασμα ότι εκτός από το πρωτότυπο, που στήθηκε στην Ερέτρια, οι Ερετριανοί έστησαν, για ευρύτερη ίσως δημοσιότητα ένα αντίγραφο στο πολυσύχναστο ιερό της Αυλιδείας Αρτεμης.

Τα εργαστήρια αγγειοπλαστικής
Σε απόσταση 17 μ. νότια του Ναού έχουν βρεθεί τα θεμέλια ενός κτηρίου που το εμβαδόν του είναι περίπου 250 τ.μ. Ακριβώς δίπλα (νότια) αυτού του κτηρίου, βρέθηκαν τα θεμέλια και άλλου κτηρίου, βρέθηκαν τα θεμέλια και άλλου κτηρίου, ίσου περίπου εμβαδού. Οι ανασκαφές στους χώρους αυτούς δεν προχώρησαν αρκετά. Σύμφωνα με τον Ι. Θρεψιάδη, τα δύο αυτά κτήρια ήταν εργαστήρια αγγειοπλαστικής κα κοροπλαστικής (κατασκευής πήλινων ή κέρινων αγαλματίων που παριστάνουν κόρες). Τα εργαστήρια αποτελούνται από ξεχωριστά δωμάτια, διαδρόμους και υπαίθριους χώρους. Εκτός από όστρακα Ελληνιστικής εποχής, διάφορα νομίσματα και μια πήλινη μήτρα ειδωλίου, ανακαλύφθηκε στον υπαίθριο χώρο του ενός κτηρίου ένα πηγάδι με διάμετρο στομίου 80 εκατοστά, το οποίο ερευνήθηκε μέχρι βάθους 4,50 μ. και βρέθηκαν όστρακα με μαύρη βαφή, μεγαρίτικοι σκύφοι Ελληνιστικής Εποχής, νομίσματα και ένα τμήματα ειδωλίου ίππου.

Ο ξενών ή Καταγώγιον
Βρίσκεται νότια των Εργαστηρίων και αποτελείται από 10 διαμερίσματα, τα οποία λειτουργούσαν ως κοιτώνες, τράπεζες και ένα ως μαγειρείο. Το εμβαδόν του κτηρίου, το οποίο διαθέτει και εσωτερική αυλή, είναι περίπου 400 τ.μ.
Αλλά ένα μεγάλο τμήμα του (ανατολικά) δεν έχει ανασκαφθεί, πράγμα που σημαίνει ότι οι πραγματικές διαστάσεις του είναι μεγαλύτερες.

Τα αγάλματα και άλλα ευρήματα
Στους χώρους του Ιερού της Αρτέμιδας έχουν βρεθεί πέντε αγάλματα, τα οποία είναι δυστυχώς ακέφαλα. Είναι κατασκευασμένα από λευκό μάρμαρο και φυλάσσονται σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών:

- Το άγαλμα της Αρτεμης, σε υπερφυσικό μέγεθος, που βρέθηκε στο σηκό του ναού της Αυλιδείας Αρτεμης. Είναι από τα ωραιότερα αντίγραφα κλασικών αγαλμάτων που έχουν σωθεί.

- Το άγαλμα της Εκάτης, αρχαϊστικής τέχνης του τέλους της Ελληνιστικής Εποχής. Βρέθηκε εντοιχισμένο σε τοίχο υστερρορωμαϊκού λουτρού που είχε κτισθεί αργότερα πάνω στο σηκό του ναού της Αυλιδείας Αρτεμης.

- Το άγαλμα του τύπου της "Μικρή Ηρακλειώτισσας", στο βάθρο του οποίου υπάρχει η επιγραφή "Μνάσων και Αθηνώ Ζωπυρείναν την θυγατέρα ιερατεύσασαν Αρτέμιδι Αυλιδεία", που μαρτυρεί ότι η εικονιζόμενη νέα κοπέλα Ζωπυρείνα ήταν αφιερωμένη από τους γονείς της στο ιερό της Αυλιδείας Αρτεμης, για να υπηρετεί τη θεά ως ιέρεια. Το άγαλμα με το ενεπίγραφο βάθρο του βρέθηκε μέσα στον αρχαίο ναό. Με την επιγραφή αυτή επιβεβαιώθηκε η απόδοση του ναού στην Αρτεμη και δικαιολογήθηκε πλήρως και το επίθετο της ως Αυλιδείας.

- Το άγαλμα ιέρειας, από το ναό της Αυλιδείας Αρτεμης. Χρονολογείται στα Ρωμαϊκά χρόνια.

- Το άγαλμα ιέρειας, και αυτό του τύπου της "Μικρής Ηρακλειώτισσας". Ρωμαϊκό έργο, που αντιγράφει ένα τύπο που δημιουργήθηκε στο τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. από κάποιο μεγάλο γλύπτη της σχολής του Πραξιτέλη ή του Λυσίππου. Το καλύτερο αντίγραφο βρέθηκε στο Ηράκλειο (Herculateum) της Κάτω Ιταλίας, απ' όπου πήρε το όνομά του".

- Από τις ανασκαφικές έρευνες του Ιωάννη Θρεψιάδη βρέθηκαν στο ναό, στην ιερή κρήνη και τους γύρω χώρους, εκτός από τα αγάλματα, και ενεπίγραφες μαρμάρινες πλάκες, κιονόκρανα, οξυπύθμενοι αμφορείς, όστρακα, ειδώλια, μεγαρίτικοι σκύφοι, νομίσματα κ.ά.