Τοπωνύμια Στενής

Ο Μπαραλής, ο Καραλής
κι ο Βάιας ο σημάδης
Οι Αλαταρές χαίρονται
κι η Ξούστη καμαρώνει
Αγρια Τούρλα έκλαιγε
κι απόψε θα γελάσει.

Όλοι οι τσοπάνηδες τραγούδαγαν δυνατά χτυπώντας μ' όλη τους την δύναμη τις γκλίτσες επάνω στις καρδάρες (πιθανόν) βγάζοντας εκκωφαντικό θόρυβο προσπαθώντας να καλύψουν το δικό τους τραγούδι, το βέλασμα των ζώων και τον ήχο των τροκανιών.

Όλο το χωριό έβγαινε να τους υποδεχτεί μετά την μακριά τους απουσία, ενώνοντας το δικό τους τραγούδι με το τραγούδι των τσοπάνηδων.

Έτσι γινόταν η επιστροφή των τσοπάνηδων στην Κλεισούρα από τα χειμαδιά τον 19ο αιώνα. Πανηγύρι. Γύριζαν στο σπίτι τους, στους φίλους και συγγενείς.

Οι Αλαταρές και η Αγρια Τούρλα είναι δύο τοπωνύμια που υπάρχουν ακόμα. Η Ξούστη όμως πού ήταν;

Πόσα τοπωνύμια υπάρχουν και γιατί ονομάστηκαν έτσι; Ποιος ήταν ο Μαύρος Λόγγος μέσα στο δάσος; Πόσα μικρότερης έκτασης τοπωνύμια περιλαμβάνονται μέσα στο Καλορκό (Καλογερικό); Ποια κατηγορία τοπωνυμίων απαντάται περισσότερο και γιατί;

Ποια είναι η Σάρρα, ποια η Μακριά Σάρρα, ποια η Μεγάλη και που οι Σάρρες;

Πού είναι η Μαδάρα και πού λέμε στ(η)ς Μαδαρούς; Ποια είναι τα τοπωνύμια που χρησιμοποιεί η δασική υπηρεσία και ποια ονόματα χρησιμοποιούν οι ντόπιοι για τις ίδιες τοποθεσίες; Πώς ένα τοπωνύμιο που αφορούσε μια μεγάλη περιοχή περιορίστηκε σε μια μικρή έκταση και σήμερα τείνει να εξαφανιστεί; Φυσικά μιλάμε για την Κλεισούρα. Σ' αυτά τα θέματα θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απαντήσεις απ' το επόμενο φύλλο. Πολλά τοπωνύμια ξεπερνούν τα όρια της Στενής, αλλά δεν μπορούμε να τα παραλείψουμε, μιας και είναι δεμένα με την ιστορία και τις παραδόσεις του χωριού.

Χαμένα τοπωνύμια
Αμέτρητα τοπωνύμια έχουν χαθεί με την πάροδο του χρόνου. Η «Μεγάλη Αριά», τοπωνύμιο του περασμένου αιώνα, χάθηκε μετά την κοπή του τεράστιου δέντρου. Δεν γνωρίζουμε αν οι πηγές «Κρυφό νερό» «Αλογόβρυση» «Βρυσαριό» «Αναγαρίστρα» είναι κάποιες απ' τις σημερινές πηγές ή έχουν στερέψει. Το «Γελαδόσταυλο» ήταν τοπωνύμιο μέσα στο «Λόγγο» το οποίο χάθηκε με τα χρόνια, όταν σταμάτησαν να βόσκουν τα γελάδια στο χώρο αυτό. Ο «Αγριόκεδρος» και οι «Γούρνες» χάθηκαν ίσως μαζί με τον μεγάλο κέδρο και τις γούρνες του νερού. Το «Αγριόδεντρο» το «Γεράνιο δέντρο» το «Δρακοσουρειό» «Στου Λέκκα», άγνωστα σε μας τοπωνύμια σήμερα, αλλά πολύ γνωστά κάποτε. Οι «Τέντες» ο «Τάφος» οι «Λιθαρόστρουγγες» και οι «Κοπρισές», που μαζί με το όνομα του τσοπάνη αποτελούσαν τοπωνύμια χάθηκαν μαζί με τους νομάδες και τις βοσκές. Ήρθαν κι έφυγαν χωρίς να αφήσουν τίποτα, παρά μόνο ίσως κάποιους λίγους που μπορεί να εγκαταστάθηκαν μόνιμα όπως μαρτυρούν κάποια ελάχιστα βλάχικα επίθετα. Ο «Αλαφόκαμπος» υπήρξε τοπωνύμιο μέσα στον «Λόγγο» πράγμα πολύ λογικό αφού τα ελάφια ήταν κάτοικοι του δάσους για πολλές χιλιετίες. Σήμερα ο «Αλαφόκαμπος» υπάρχει σαν τοπωνύμιο στον «Κάμπο» ανάμεσα στην Κάτω Στενή και τους Βούνους. Κι αυτό ξεχασμένο αλλά οι πιο πολλοί το θυμούνται πολύ καλά μιας και σ' αυτό το σημείο μάζευαν θρούμπι. Ίσως αναρωτηθεί κανείς τι δουλειά είχαν τα ελάφια στον «κάμπο». Εύλογο το ερώτημα, αλλά και ο λόγος που δίνονται τα τοπωνύμια δεν είναι πάντα κυριολεκτικός.

Πολλά άλλα τοπωνύμια ονομάστηκαν για κάποια χρόνια, ξεχάστηκαν και άλλαξαν όνομα. Η έως τώρα έρευνα έχει δείξει ότι κάποιες κατηγορίες τοπωνυμίων επικρατούν έναντι κάποιων άλλων έστω κι αν είναι νεότερες. Πιο ισχυρά τα Ναονυμικά τοπωνύμια. Όποιο όνομα κι αν υπήρχε πριν χάνεται και υπερτερεί πάντα το όνομα της εκκλησίας. Πιο αδύνατα τα φυτωνυμικά τοπωνύμια μιας κι όπου π.χ. κοπεί ένα δέντρο ξεχνιέται εύκολα. Τα ανθρωπονυμικά είναι ισχυρά μόνο και αν το γεγονός που θα λάβει χώρα είναι πολύ σημαντικό.

Οι παλιοί ενετικοί πύργοι ή οι τοποθεσίες με μεγάλη ιστορική αξία όπως π.χ. «Καλύβια» «Παλιοχώρι» δύσκολα ξεχνιούνται ακόμα κι αν εξαλειφθούν όλες οι ενδείξεις.

Παλιά τοπωνύμια
Τα περισσότερα τοπωνύμια διασώζονται από πολύ παλιά, μιας κι έχουν μπει στη ζωή και την κουλτούρα των ανθρώπων της περιοχής. Όσο γρήγορα κι αν τρέχει ο σημερινός κόσμος, όσο κι αν θέλει να σβήσει το παρελθόν, αυτά μένουν και αντιστέκονται. Το «Μεγάλο χαντάκι» οι «Αλαταρές» η «Απατρύπα» ο «Κούτπας» «Μέγα Δέντρο» «Αγρια Τούρλα» «Παλιούρια» «Αβρός» «Κουκ(ι)νούρα» «Παναγιά» «Πύργος» και πολλά άλλα. Και τι να πει κάποιος και για τις «Δακριές». Πόσες χιλιετίες λέγεται έτσι αυτό το μέρος; Αν ανατρέξουμε στους Αττικούς φορολογικούς καταλόγους από το 480 π.Χ. σίγουρα και δεν ξέρουμε πόσους άλλους αιώνες παλιότερα προϋπήρξε.

Μεγάλης έκτασης τοπωνύμια
Πολλά τοπωνύμια αφορούν μεγάλες εκτάσεις, ολόκληρες περιοχές. Στην πλειοψηφία τους, μέσα στην έκτασή τους περιλαμβάνουν κάποιες φορές και δεκάδες άλλα. Το Καλορκό (Καλογερικό) είναι η έκταση που παραχωρήθηκε στους κατοίκους της περιοχής, ενώ πριν ανήκε στο Μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου. Ενώ από την κάτω μεριά εφάπτεται σε πολλά σημεία του κεντρικού δρόμου και φθάνει έως τον Αη Γιώργη. Εκεί μέσα υπάρχουν δεκάδες τοπωνύμια. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικά: «Ασπρο Λιθάρι» «Πλατανάκια» «Παλιούρια» «Κούτπας» «Αβρός» «Αγιασοφίτσα» «Αγιαβαρβαρίτσα» «Παναγιά» κ.λ.π. Τα «θυμάρια» και το «Σκουντέρι» είναι μεγάλες περιοχές με παρά πολλά τοπωνύμια.

Ιδιοκτησίες
Πολλές περιοχές ανήκουν σε συγκεκριμένα σόγια, μιας και οι κληρονόμοι μοιράζονται τη γη και οι αγοραπωλησίες ήσαν δύσκολες έως ανύπαρκτες. Στου «Σταυρέτσα» την έχουν οι Καρουτζαίοι. Στον «μύλο της Σταματάρας» η περιοχή ανήκει στους Παπαναστασίου, Πισινάρηδες και Καμαριωταίους, πράγμα που δείχνει την συγγενική τους σχέση. Στην πλειοψηφία σε ένα τοπωνύμιο υπάρχουν πολλές ιδιοκτησίες, αλλά υπάρχουν και οι περιπτώσεις που στην ίδια ιδιοκτησία υπάρχουν πάνω από ένα τοπωνύμιο.

Τα στοιχειωμένα
Πολλά μέρη στην περιοχή μας θεωρούνται στοιχειωμένα. Οι αλαφροϊσκιωτοι κάτοικοι διηγούνται πολλές ιστορίες για φαντάσματα που είδαν για στοιχειά, νεράιδες, ξωτικά, καλλικάντζαρους και ότι άλλο μπορεί να βάλει ο νους του ανθρώπου. Το παράδοξο στην όλη υπόθεση είναι ότι οι αλλού «καθ' ύλην» αρμόδιοι, οι μυλωνάδες που ζούσαν μέσα στις ποταμιές δεν είχαν διηγηθεί ποτέ τέτοιες ιστορίες. Στο «Βαθύρεμα» πολλοί παλιοί διηγούνται ιστορίες για φαντάσματα ενώ λίγο πιο πάνω για νεράιδες. Όλοι οι παλιοί αισθάνονται ένα σφίξιμο όταν περνούν νύχτα από τους «Τσαγιούς». Ιστορίες για αυτό το μέρος λένε ακόμα και νέα παιδιά. Μιλάνε για πράγματα που τους συνέβησαν ή και συμβαίνουν ακόμα και σήμερα. Μέρη στοιχειωμένα θεωρούνται επίσης εκεί που σκοτώθηκαν ή πέθαναν κάποιοι.

Πολλά τοπωνύμια για το ίδιο μέρος
Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ένα μέρος έχει πολλά ονόματα. Ενδεικτικά θα αναφέρουμε μερικές: «Μεγάλο χωράφι» «Στρογγυλό χωράφι» «Στρογγυλή Λάκα». Είναι στο ίδιο μέρος. Επίσης Σοφίτσα=Αγιασοφίτσα Βαρβάρα=Βαρβαρίτσα=Αγια Βαρβαρίτσα. Διαφορετική περίπτωση είναι η «Παναγιά» που λέγεται και «Παλιοπαναγιά». Δεν αναφέρουμε περιπτώσεις που έχει γίνει παρανόηση όπως είναι ο «Πύργος» και το «Σκουντέρι». Κάποιοι εννοούν την ίδια περιοχή μα δεν ήταν έτσι. Εχει όμως πλέον καθιερωθεί. Οι περισσότεροι όταν λένε Πύργο ή Σκουντέρι εννοούν το ίδιο πράγμα.

Κατηγορίες
Υδρωνυμικά, Ναονυμικά, Ανθρωπονυμικά, Εδαφονυμικά, Ιστορικές τοποθεσίες, Ζωονυμικά.

Υδρωνυμικά
Όλη αυτή η οργιώδης βλάστηση και όλη αυτή η μαγεία της φύσης, εκτός απ' το κατάλληλο χώμα, χρειάζεται για να ζήσει και πολύ νερό. Ποτάμια, ρέματα, κανάλια, πηγές, βρύσες, βτσέλες, νερόλακοι, γούστρες είχαν το καθένα το δικό του όνομα και το καθ' ένα από αυτά αξίζει τη δική του αναφορά.

Το ποτάμι για τους κατοίκους του χωριού δεν είχε όνομα, ήταν το «Ποτάμι» ή «Ρέμα» κι όχι ο παραπόταμος του Λήλαντα. Μέσα στο ποτάμι, τα ρέμματα, οι αυροί, οι δέσεις, είχαν το δικό τους όνομα. Σε άλλα μέρη όπου το νερό ήταν λίγο η επινοητικότητα κι ο ανθρώπινος νους έκαναν θαύματα. Έφτιαχναν τις βτσέλες, δηλαδή ένα θολωτό για να μαζεύουν το νερό στην κορυφή ή τις γούστρες δηλαδή γούρνες που μάζευαν νερό. «Τοιχόρεμα» «Βαθύρεμα» «Κανόβρυση» «Αρματσανή» «Βάλτος» «Δρακοσουρειό» «Βρυσίτσα» «Δεσπότη βρύση» «Κρύο νερό» «Δροσιάς πηγάδι» «Τσακλή βρύση» «Τέμπλα βρύση» «Μαμούς βρύση» «Κουρίτος» «Φλέβα» «Ξενόρεμα» και άλλα πολλά όπως θα δούμε στην αναλυτική παρουσίαση.

Ναωνυμικά
«Αγιος Νεκτάριος» «Αγιος Νικόλαος» «Αγιος Αθανάσιος» «Αγιος Ταξιάρχης» «Προφήτης Ηλίας» «Αγία Αννα (Αγιασάνν(η))» «Αι Γιώργης» και πολλά άλλα μιας και κάθε ξωκλήσι αποτελεί και ένα τοπωνύμιο. Σημαντικά όμως είναι τα τοπωνύμια των παλιών εκκλησιών που διασώζονται όπως η «Παναγιά» ή «Παλιοπαναγιά» και ακόμα σημαντικότερα είναι τα τοπωνύμια ναών που δεν διασώζονται «Αγιος Δημήτριος» και «Αγιος Νικόλαος» στο Σκουντέρι είναι και τα ονόματα δύο οικισμών μεγάλης ιστορικής αξίας για τους Στενιώτες επειδή είναι δύο οικισμοί που εγκαταλείφθηκαν λίγο μετά το 1790 για να εγκατασταθούν οι κάτοικοί τους στη Στενή. Η «Αγιασοφίτσα» και η «Αγιαβαρβαρίτσα» είναι σήμερα μόνο ερείπια και το μόνο που μαρτυρά την παλιά τους παρουσία είναι το όνομα και κάποιοι σωροί από πέτρες.

Ο «Αγιαννάκης» παλιά εκκλησία στο «Σκουντέρι» είναι μια καταστροφή που έγινε γιατί αντί να την ανακαινίσουν κατέστρεψαν την παλιά και την έφτιαξαν από την αρχή.

Για όσους τους δημιουργήθηκε απορία γιατί «Αγιαννάκης» και όχι Αγιος Ιωάννης ή Αγιαβαρβαρίτσα και όχι Αγία Βαρβάρα ή Αγιασοφίτσα και όχι Αγία Σοφία, η απάντηση στο ερώτημα είναι πολύ εύκολη. Τα χρόνια της σκλαβιάς, οι Έλληνες για να μην προκαλούν, έχτιζαν μικρές εκκλησίες και με χαμηλή είσοδο (ημιυπόγειες) ώστε να μην χωράνε οι Τούρκοι με τα άλογα, οι οποίοι έμπαιναν έφιπποι στους Ναούς για να προσβάλλουν τον Ιερό χώρο.

Η περίπτωση «Τσαγιούς» είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο το οποίο θέλει επιπλέον διερεύνηση μιας και οι εκδοχές είναι πολλές.

Φυτωνυμικά
Πολλά τα φυτωνυμικά τοπωνύμια, μιας και που ένα τεράστιο δέντρο ή ένα δέντρο μόνο του δίπλα σε άλλα είδη ή πολλά δέντρα ή φυτά μαζί ή μια κουφάλα ή ένα παράξενο σχήμα δέντρου έδιναν όνομα.

«Μέγα δέντρο» «Μεγάλη Αριά» και άλλα πολλά τοπωνύμια από το μέγεθος του δέντρου. «Βρούβα» «Βλήτο» «Κληματαριές» «Παλιούρια» «Μουρές» «Αγριοκάλαμο» «Μουτζούρες» «Πλατάνια» «Δακριές» «Βελανίδι» μερικά τοπωνύμια που αφορούν πολλά δέντρα ή φυτά μαζί.

- «Κουφάλες» «Γκαστρωμένη καστανιά» ονόματα από κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του δέντρου.

- «Κορομηλιά» «Αμυγδαλιά» ένα και μόνο δέντρο ανάμεσα σε άλλα ή μόνο του τελείως.

Εδαφωνυμικά
Λάκες, τούρλες, σάρρες, σπηλιές, μεγάλες πέτρες ή βράχοι, γούρνες, χαντάκια, χρώμα εδάφους, διχάλες, στράτες, γράδες, σχήματα χωμάτινα ή βράχων, έπαιρναν το όνομά τους και χαρακτήριζαν μια περιοχή. «Αλώνια» και «Λιβάδι» ισιώματα για αλώνισμα ή βοσκή. «Αλωνάκι» το ίδιο «Παλιάλωνα» επίσης. Ανάλογα με το χρώμα έχουμε «Ασπρο λιθάρι» την «Κοκκινούρα» κι άλλα. Τα χαντάκια είχαν το δικό τους όνομα, όπως «Μεγάλο χαντάκι». Ανάλογα με το μέγεθος και τις διαστάσεις έχουμε τον «Μεγάλο βράχο» το «Μεγάλο λιθάρι» το «Μεγάλο χωράφι» «Στενή λάκα» «Πλατύ» «Σταυρός» «Βαθερή». Ανάλογα με τη θέση, έχουμε τις «Ρίζες» γιατί είναι στα ριζά του βουνού. Ανάλογα με το σχήμα έχουμε την «Αγρια τούρλα». Μέρη που είναι γυμνά από βλάστηση έχουμε τις «Μαδάρες». Οι σπηλιές έχουν τα δικά τους ονόματα, όπως η «Απατρύπα» οι «Σπηλιές» κάτω από το μεγάλο βράχο κ.ά.

Ιστορικές τοποθεσίες
Υπολείμματα πύργων, παλιά καταφύγια, μέρη που έγιναν μάχες, πήραν τις δικές τους ονομασίες. Βέβαια οι παλιές εκκλησίες εντάσσονται στα ναονυμικά, ενώ οι Δακριές, η αρχαιότερη ονομασία εντάσσεται στα φυτονυμικά, μιας και το συγκεκριμένό φυτό φύεται εκεί από την αρχαιότητα. «Πύργος» «Παλιόπυργος» «Καλύβια» είναι τα σημαντικότερα ιστορικά τοπωνύμια. Καλύβια δεν υπήρχαν μόνο σε ένα μέρος αλλά σε πολλά, στο Σταυροδήμα, στου Ρόγκη το ρέμα, στου Καϊρη, Καρά Λάκα, Γκούστρα καλύβι, στη Σιπιστήρα, στο Συκάμινο, στο Λυκόρεμα, στης Δροσιάς πηγάδι και στο Γλα.

- Το Παλιοχώρι είναι ο σημαντικότερος οικισμός της περιοχής Σκουντέρι ή Πύργου, μιας κι εκεί έμεναν οι περισσότεροι Στενιώτες, πριν ανέβουν και οικίσουν το χωριό.

Ζωωνυμικά
Πολύ λίγα σε σχέση με τα άλλα είναι τα ζωωνυμικά. «Κούκος» «Αλαφόκαμπος» «Γελαδόσταυλο» «Λυκόρεμα» και λίγα ακόμα που θα τα αναφέρουμε στη συνέχεια της εργασίας μας.

Ανθρωπωνυμικά
Ίσως τα πιο ενδιαφέροντα μιας και κάθε ένα έχει να διηγηθεί και από μία ιστορία. Κάποια άλλα ίσως απλώς υποδηλώνουν ιδιοκτησία.

Μερικά από αυτά που αφορούν ιδιοκτησία είναι «Μάρως λακάκι» «Δροσιάς πηγάδι» «Μητσοκατράχη» «Ρόγκη ρέμα» «Βλαχογιάννη» «Τσακλή βρύση» «Τσουμαράκι» «Μωραϊτη» «Κατσαρή συκιές» κ.α.
Τα άλλα και πιο σημαντικά είναι αυτά που έχουν από μία ιστορία «Φονιά» «Χότζα» «Σκουντέρι» «Κριτσμάδες» «Δεσπότη βρύση» κ.α.

Ιδιαίτερη περίπτωση είναι το «Καλορκό» που αφορά την προηγούμενη ιδιοκτησία, που είναι το Μοναστήρι. Σε κάποια άλλα τοπωνύμια έχουμε και αλλαγές μιας και μπορεί να αλλάξει η ιδιοκτησία ή να υπάρξει στον ίδιο χώρο μια άλλη ισχυρή προσωπικότητα από τους απογόνους.

Έτσι ο μύλος του «Μπολόλια» όπως λεγόταν επί τουρκοκρατίας έγινε μύλος της «Σταματάρας».

Βλέπουμε ότι στην πλειοψηφία τα ανθρωπωνυμικά τοπωνύμια είναι μικτά. Το όνομα του ανθρώπου υπερτερεί, όπως π.χ. «Στ(ου) Ταγαρά τη σπ(η)λιά» ή «Στ(ου) Ρόγκ(η) το ρέμα» και υπερτερεί γιατί υπάρχουν πολλές σπηλιές αλλά και πολλά ρέματα.

- Αυτά τα τοπωνύμια αλλά και τα υπόλοιπα που δεν αναφέρθηκαν καθόλου θα αναφέρονται απ' το επόμενο φύλλο και κάθε μήνα αναλυτικά.

Με μια πρώτη ματιά και καταγραφή φαίνονται πάρα πολλά και γι' αυτό πιστεύουμε ότι είναι δουλειά χρόνων.

Η παρουσίαση του κάθε τοπωνυμίου θα περιλαμβάνει ονοματολογία, θέση, κατηγορία, και όσες ιστορίες θα βρούμε γι' αυτό το μέρος.

Επίσης θεωρούμε και αναγκαία τη δημοσίευση ενός χάρτη για καλύτερη κατανόηση της θέσης του κάθε τοπωνυμίου.

Δημήτριος Μυτάκης - Α2 Λύκειο Αρτάκης